1. Heimildaleit frumheimildir og eftirheimildir
Žegar ritgeršarefni hefur veriš vališ
er nęst aš afla heimilda. Ķ byrjun getur veriš įgętt aš athuga hvort til sé einhver
yfirlitsgrein um žaš sviš sem ykkar ritgerš er į. Slķkar greinar geta hjįlpaš
manni til aš įtta sig, setja efniš ķ vķšara samhengi, og auk žess er žar oft aš
finna tilvķsanir ķ ašrar heimildir.
Heimildir finnur mašur einkum į fernan hįtt. Ķ fyrsta lagi
ķ spjaldskrįm bókasafna; nś eru slķkar skrįr undantekningarlķtiš tölvuvęddar og
leit ķ žeim žvķ margfalt aušveldari en įšur var. Ķ öšru lagi er naušsynlegt aš
skoša vel heimildaskrįr og atrišisoršaskrįr žeirra bóka og greina sem mašur les
um efniš. Žar er oft aš finna heimildir sem mašur rękist aušveldlega į meš öšru
móti. Ķ žrišja lagi er hęgt aš leita ķ żmiss konar ritaskrįm, t.d. efnisskrįm
tķmarita, bókmenntaskrį Skķrnis o.s.frv. Ķ fjórša lagi er hęgt aš leita į
Internetinu. Efni į netinu eykst dag frį degi, og žvķ skiptir žessi tegund
heimildaleitar sķfellt meira mįli.
Landsbókasafn Ķslands
Hįskólabókasafn er aš sjįlfsögšu žaš safn sem er ašgengilegast og notadrżgst.
Žess vegna er naušsynlegt aš žekkja vel žęr ašferšir sem žar er hęgt aš beita
viš heimildaleit; einkum gagnasafniš Gegni,
sem tekur lķka til flestra annarra rannsóknarbókasafna į landinu. Žarna er aš
sjįlfsögšu hęgt aš leita eftir höfundum og titlum, en einnig er hęgt aš leita
aš efnisoršum og žį koma fram bęši orš ķ titlum rita og efnisorš sem ritunum
hafa veriš gefin. Einnig er hęgt aš leita eftir flokkstölum, sem getur veriš
gagnlegt žegar leitaš er aš ritum um sérhęfš efni.
Į sķšustu įrum hefur ašgengi aš erlendum heimildum batnaš
stórkostlega. Munar žar mest um vefinn hvar.is,
sem er vefur Verkefnisstjórnar um ašgang aš gagnasöfnum. Gegnum žann vef hafa
allir landsmenn rafręnan ašgang aš miklum fjölda erlendra gagnasafna og
tķmarita sem mörg hver voru įšur ekki tiltęk hér į landi. Žessi gögn eru
efnisflokkuš į vefsķšunni žannig aš aušvelt er aš leita heimilda į žvķ sviši
sem mašur hefur įhuga į. Žarna eru einnig alfręširit eins og Britannica Online.
Hęgt er aš leita aš heimildum į netinu į żmsan hįtt. Einn
möguleiki er aš nota leitarvélar (search engines); tölvur sem safna
upplżsingum af vefžjónum og byggja upp skipuleg gagnasöfn. Slķkar leitarvélar
eru fjölmargar, og krękjur ķ nokkrar žęr helstu er aš finna į heimasķšu Landsbókasafns Ķslands
Hįskólabókasafns. Sumar taka til heimilda vķša um heim (t.d. Google, Alta
Vista, Excite, HotBot o.fl.), ašrar leita į ķslenskum
vefžjónum (finna.is, leit.is, ha.is).
Naušsynlegt er aš kynna sér vel leitarmöguleikana sem ķ
boši eru. Vegna hins gķfurlega upplżsingamagns į vefnum er oft žörf į aš
takmarka leitina, t.d. leita aš sķšum žar sem tvö (eša fleiri) orš koma fyrir
nįlęgt hvort (hvert) öšru, sķšum sem breytt hefur veriš fyrir eša eftir
įkvešinn dag, o.s.frv. Athugiš žó aš žvķ fer fjarri aš leitarvélarnar fķnkembi
netiš; engin žeirra nęr til nema brots af žvķ sem žar er aš finna. Žar aš auki
eru žęr alltaf dįlķtiš į eftir, žannig aš nżtt efni er ekki komiš žangaš žegar
ķ staš.
Annar möguleiki er aš finna vefsķšur įkvešinna stofnana
eša einstaklinga žar sem hugsanlegt er aš finna megi gögn um žaš sem leitaš er
aš. Flestar leitarvélarnar bjóša upp į efnisflokkun; žannig mį t.d. skoša
heimasķšur hįskóla eša rannsóknastofnana į įkvešnum svišum til aš athuga hvort
žar sé eitthvaš gagnlegt aš hafa.
Ķ fręšilegri umręšu er geršur grundvallarmunur į frumheimildum
og eftirheimildum. Frumheimildir eru upphafleg gögn um eitthvert mįl, sį
stašur žar sem viš endum žegar ekki veršur lengur rakiš. Frumheimildir um
mannlķf į Ķslandi į 19. öld eru t.d. kirkjubękur, dómabękur o.fl., en
eftirheimildir eru žęr sem byggjast į frumheimildunum. Frumheimildir um
ķslenska mįlsögu į 19. öld eru žeir textar sem varšveittir eru frį žeim tķma,
en 20. aldar rit um ķslenska mįlsögu eru eftirheimildir. Athugiš aš
frumheimildir žurfa ekki aš vera ķ ritušu formi; frumheimildir um landnįm į
Ķslandi geta eins veriš fornleifar, brunnir birkikvistir o.s.frv.
Ķ eftirheimildum er ęvinlega aš finna einhvers konar
śrval śr frumheimildum og tślkun į žeim. Žaš śrval og sś tślkun hlżtur aš vera
huglęg, fara eftir įhugasviši, žekkingu, skošunum og markmiši žess sem velur,
og vera hįš žvķ žjóšfélagi sem hann bżr ķ og žeim tķma sem hann lifir į. Žess
vegna getum viš ekki treyst žvķ aš ķ eftirheimildunum komi allt fram sem viš
kynnum aš hafa įhuga į, eša tślkun žeirra į frumheimildunum sé eins og viš
myndum hafa hana. Viš žessu er ašeins hęgt aš bregšast į einn veg; meš žvķ aš
fara ķ frumheimildirnar sjįlfar, velja sjįlf śr žeim og tślka frį eigin
brjósti.
Meš žessu er aušvitaš ekki įtt viš aš viš megum aldrei
nota eftirheimildir ķ fręšilegu starfi, en žurfum alltaf aš kanna allt frį grunni
sjįlf skįrra vęri žaš nś. Venjulegar nįmskeišsritgeršir hljóta ešli mįlsins
samkvęmt aš byggjast aš mestu eša öllu leyti į eftirheimildum. En ef viš erum
aš skrifa BA-ritgerš um tiltekiš efni, svo aš ekki sé minnst į stęrri verk eins
og MA- eša doktorsritgerš, žį veršur aš krefjast žess aš viš förum ķ
frumheimildir um efniš. Eftirheimildir getum viš hins vegar nżtt til aš setja
efniš ķ stęrra samhengi, og aš sjįlfsögšu til stušnings og samanburšar viš
okkar eigin umfjöllun.
Žaš er mjög algengt ķ nįmsritgeršum aš ekki sé gert upp į
milli heimilda; ef nemandinn finnur einhverja heimild um žaš efni sem hann er
aš skrifa um er hśn notuš, įn žess aš lagt sé nokkurt mat į gildi hennar.
Žannig mętti t.d. oft halda aš Öldin okkar vęri helsta og traustasta sagnfręširit
okkar. Viš žurfum aš lęra aš taka heimildunum meš fyrirvara, meta gildi žeirra,
įtta okkur į stöšu žeirra, og taka sjįlfstęša afstöšu žegar heimildir greinir
į. Žetta tekur sinn tķma, en žaš lęrist smįtt og smįtt.
Žótt heimildir finnist um tiltekiš
efni er björninn ekki unninn žar meš; naušsynlegt er aš leggja mat į
heimildirnar. Ķ fręšilegri ritgerš skiptir höfušmįli aš höfundurinn skrifi ekki
gagnrżnislaust upp eftir heimildunum, heldur meti žęr sjįlfur į gagnrżninn
hįtt. Slķkt mat er vissulega ekki einfalt, en hér mį benda į nokkur atriši sem
veršur aš hafa ķ huga.
Naušsynlegt er aš athuga hvernig höfundur heimildarinnar
umgengst heimildir sjįlfur; hvort hann vitnar ķ heimildir, og ef svo er,
hvernig hann gerir žaš. T.d. skiptir mįli aš aušvelt sé aš sjį hvaš hann tekur
śr heimildum sķnum, og hvaš hann segir frį eigin brjósti. Einnig žarf aš reyna
aš įtta sig į žvķ hvort höfundur notar heimildir sķnar į heišarlegan hįtt, eša
hvort einhver dęmi sjįst um aš hann rangtślki eitthvaš, stingi einhverju undir
stól o.s.frv.
Hér skiptir mįli aš athuga hvort ašrir sem um mįliš hafa
fjallaš hafa komist aš sömu nišurstöšu, eša hvort žessi höfundur er einn į
bįti. Žótt fjöldi fręšimanna sé į einu mįli um tiltekiš efni žarf žaš ekki aš
žżša aš skošun eša nišurstaša žeirra sé traust sem žvķ nemur. Oft er žaš
nefnilega svo aš hver étur upp eftir öšrum; einhver setur fram tiltekna
kenningu ķ upphafi, og hśn gengur sķšan aftur hjį öllum sem um mįliš rita, įn
žess aš nokkur žeirra hafi ķ raun gert nokkra sjįlfstęša rannsókn į efninu. Ķ
slķku tilviki er nišurstašan, žótt hśn sé samhljóša, aušvitaš engu traustari en
nišurstaša žess eina manns sem setti hana fram ķ upphafi.
Hafi einhver einn höfundur komist aš annarri nišurstöšu
en ašrir sem um mįliš hafa fjallaš getur žaš stundum bent til žess aš
höfundurinn sé sérvitringur sem ekki er tekiš mark į ķ fręšaheiminum; en
aušvitaš getur žaš lķka žżtt aš hann sé į undan sinni samtķš, frumlegri og
hugmyndarķkari en ašrir, o.s.frv. Ķ žvķ sambandi žarf aš athuga hvort ašrir
fręšimenn hafa mótmęlt žessum einfara meš rökum, eša hvort žeir lįta eins og
skrif hans séu ekki til. Ķ fyrra tilvikinu veršum viš aš reyna aš meta
röksemdir beggja ašila og mynda okkur sjįlfstęša skošun. Ķ seinna tilvikinu er
erfišara um vik. Žögnin getur oft žżtt aš skrifin žyki svo vafasöm aš ekki taki
žvķ aš andmęla žeim; en hśn getur einnig boriš vott um aš ašrir treysti sér
ekki til aš fjalla um žessi skrif og kjósi žvķ aš žegja.
Vitaskuld skiptir lķka mįli aš athuga hvert er markmiš höfundar
heimildarinnar; hvort hann er aš skrifa fręširit, uppfręšandi grein fyrir
almenning, pólitķska įróšursgrein, eša semja hįtķšaręšu, svo aš nokkur dęmi séu
tekin. Einnig žarf aš hafa ķ huga į hvaša vettvangi heimildin birtist; hvort um
er aš ręša viršulegt fręširit, almennt tķmarit, dagblaš, eša auglżsingabękling.
Meš žessu er aušvitaš ekki veriš aš segja aš t.d. greinar ķ dagblöšum séu
ónżtar sem heimildir ķ sjįlfu sér, heldur ašeins veriš aš benda į aš žęr kunna
aš vera skrifašar ķ öšru augnamiši en žvķ aš koma žekkingu į framfęri į
hlutlausan hįtt, og žvķ žarf aš meta žęr meš žaš ķ huga. En žiš kannist
örugglega viš auglżsingar žar sem stendur eitthvaš į žessa leiš: Lęknar męla
meš xx; Rannsóknir hafa sżnt aš xx skilar įrangri ķ 99% tilvika, o.s.frv.
Žarna kemur sjaldnast fram hvaša lęknar męla meš vörunni, eša til hvaša
rannsókna er vķsaš, hver gerši žęr, hvernig stašiš var aš žeim, o.s.frv. Slķkar
fullyršingar eru žvķ gagnslausar sem heimild.
Į fįum įrum hefur vęgi heimilda į Internetinu aukist
gķfurlega. Žar mį nś finna efni um flest milli himins og jaršar. Žaš er
vitaskuld mjög žęgilegt aš hafa ašgang aš heimildum ķ tölvunni sinni en žurfa
ekki aš gera sér ferš į bókasafn til aš fletta žar upp. Auk žess eru heimildir
į netinu oft nżrri og ferskari en žęr sem finna mį į söfnum. Mikiš nżtt efni
bętist viš daglega, og žvķ ljóst aš vęgi heimilda af netinu heldur įfram aš
aukast. Hér veršur žó aš fara varlega. Netiš er óritskošaš, og hver sem er
getur sett žar inn hvaša efni sem er. Žess vegna mį ekki trśa öllu sem žar er
aš finna eins og nżju neti. Naušsynlegt er aš meta heimildirnar meš gagnrżnu
hugarfari og reyna aš įtta sig į žvķ hvaša gildi žęr hafi. Žetta er ekki alltaf
aušvelt.
Žaš fyrsta sem huga žarf aš er hver eigi sķšuna.
Yfirleitt ętti aš mega gera rįš fyrir žvķ aš heimasķšum hįskóla,
rannsóknarstofnana (t.d. Stofnunar Įrna Magnśssonar, Raunvķsindastofnunar
Hįskólans) og opinberra stofnana (t.d. Vešurstofunnar, Orkustofnunar) sé
treystandi. Heimasķšur einstaklinga veršur hins vegar aš taka meš fyrirvara. Žį
žarf aš skoša hver eigandinn (höfundurinn) er; hvort hann sé fręšimašur į žvķ
sviši sem mįli skiptir eša leikmašur. Oft kemur slķkt ekki fram og veršur ekki
rįšiš af sķšunni, og žį er rétt aš taka upplżsingum žar meš varśš. Heimasķšur fjölmišla
veršur aš meta į sama hįtt og önnur birtingarform mišlanna.
Einnig skiptir mįli hvort sķšunni er haldiš viš
reglulega. Į mörgum sķšum kemur fram hvenęr žeim var sķšast breytt, og veršur
aš hafa hlišsjón af žvķ viš matiš. Stundum skiptir engu mįli hvort upplżsingar
eru įrsgamlar eša sķšan ķ gęr, en ķ öšrum tilvikum eru įrsgamlar upplżsingar
gagnslausar; žetta veršur aš meta eftir ešli mįlsins. Oft kemur hins vegar ekki
fram hvenęr sķšu var sķšast breytt, og žį žarf aš meta hvort lķkur séu į aš aldur
upplżsinga hafi įhrif į gildi žeirra. Enn fremur žarf aš huga aš žvķ viš hvaš
upplżsingar į sķšunni styšjast. Eru žęr settar fram meš augljósri tilvķsun ķ
rannsóknargögn, t.d. męlingar, skošanakannanir eša eitthvaš slķkt; eša eru
beinar tilvķsanir ķ prentašar heimildir?
Ein grundvallarkrafan sem gera veršur til heimilda ķ
fręšilegri umręšu er nefnilega sś aš žęr séu sannreynanlegar; ž.e., hęgt
sé aš rekja žęr til upphafs sķns. Höfundur sem setur fram einhverja fullyršingu
veršur aš gefa lesandanum fęri į aš meta gildi žeirrar fullyršingar. Žaš gerir
hann annašhvort meš vķsun ķ žį heimild sem hann sękir fullyršingu sķna ķ, eša ķ
sķnar eigin rannsóknir. Strangt tekiš ber höfundur e.t.v. ekki įbyrgš į öšru en
eigin fullyršingum, en höfundur sem vill lįta taka mark į sér og er vandur aš
viršingu sinni hlżtur žó aš kanna gildi žeirra stašhęfinga sem hann hefur eftir
öšrum. Geri hann žaš ekki, og hafi enga fyrirvara į aš vitna til žeirra, hlżtur
hann aš teljast samįbyrgur.
Žetta į ekki sķst viš ef veriš er aš setja fram umdeildar
eša umdeilanlegar fullyršingar. Sé t.d. sagt ķ ritgerš: Jón Jónsson hefur sżnt
fram į aš landnįm Ķslands hafi hafist snemma į 8. öld, og vitna sķšan
samviskusamlega ķ žaš rit žar sem žessi stašhęfing er sett fram, žį er meš
oršalaginu veriš aš taka vissa įbyrgš į henni. Aušvitaš kęmi lķka til greina aš
segja Jón Jónsson hefur fęrt rök aš žvķ ... eša Jón Jónsson hefur haldiš žvķ
fram ..., og bęta sķšan viš einhverjum oršum um mat höfundar į stašhęfingum
Jóns. Meš žvķ leitast höfundur viš aš uppfylla žį skyldu sķna aš gera
lesandanum fęrt aš meta gildi žess sem haldiš er fram.
Athugiš lķka aš skriflegar heimildir eru aš öšru jöfnu
taldar traustari en munnlegar, og teknar fram yfir nema sérstök įstęša sé til
annars. Įstęšan er ekki sķst sś aš yfirleitt er aušveldara aš sannreyna
skriflegu heimildirnar; lesandinn getur, a.m.k. ķ prinsippinu, flett upp ķ žeim
sjįlfur. Samtal sem vitnaš er ķ veršur aftur į móti aldrei endurtekiš; um žaš
veršum viš aš treysta frįsögn höfundar (žótt aušvitaš sé stundum hęgt aš spyrja
višmęlandann hvort rétt sé eftir haft). En įstęšan er lķka sś aš munnlegar
heimildir eru mjög oft hįšar minni heimildarmanna, og žaš er brigšult, eins og
sżnt hefur veriš fram į.
Meginatriši er lķka aš skoša aldur heimildarinnar. Bók
Valtżs Gušmundssonar frį 1922, Islandsk Grammatik, hefur aš undirtitli
Islandsk Nutidssprog; en rit meš slķkan titil frį 1922 er augljóslega ekki
hęgt aš nota fyrirvaralaust sem heimild um ķslenskt nśtķmamįl 80 įrum sķšar. Ķslenzkar
nśtķmabókmenntir eftir Kristin E. Andrésson nį ekki nęr okkur ķ tķma en til
1948; o.s.frv. Žetta er augljóst; en fleira žarf aš athuga. Altnordishce
Grammatik eftir Adolf Noreen var sķšast endurskošuš 1923; en žótt žaš
mįlstig sem hśn lżsir sé mun eldra, valda żmsar nżrri rannsóknir žvķ aš
sitthvaš sem žar stendur er nś śrelt.
Žetta skiptir oft meginmįli ķ fręšilegri umręšu, og er
forsenda žess aš hęgt sé aš meta heimildir į heišarlegan hįtt. Hver höfundur er
barn sķns tķma, og hvert fręširit hlżtur aš taka miš af žeirri žekkingu sem
traustust žykir og žeim fręšikenningum sem bestar teljast į hverjum tķma.
Hvorttveggja breytist hins vegar ört, og žess vegna veršur aš gefa góšan gaum
aš ritunar- og śtgįfutķma heimilda, žvķ aš hverja heimild veršur aš meta į
sķnum eigin forsendum auk žeirra forsendna sem viš höfum mišaš viš nśverandi
žekkingu og kenningasmķš į viškomandi fręšasviši.
Žaš žarf aš gęta sķn vel žegar veriš
er aš skoša aldur heimilda. Mitt eintak af įšurnefndri bók Noreens, Altnordische
Grammatik, er t.d. gefiš śt 1970 žaš er eina įrtališ sem stendur į
titilblaši. Žar kemur žó einnig fram aš žetta sé 5., unveränderte Auflage, og
į baksķšu titilblašs sést aš nęsta śtgįfa į undan, sś 4., kom śt 1923. Meš žvķ
aš skoša formįlana sem į eftir koma sést aš sś śtgįfa var endurskošuš frį
žeirri žar į undan, og žvķ er rétt aš miša viš įriš 1923 žegar aldur bókarinnar
er įkvaršašur. En einnig er rétt aš hafa ķ huga aš 1. śtgįfa kom śt įriš 1884,
og stofn bókarinnar er žvķ meira en aldargamall.
Į sķšustu įrum er reyndar oršiš mjög erfitt aš meta aldur
heimilda. Žaš stafar af žvķ aš eftir aš ljósritunarvélar og tölvur komust ķ
almenna notkun hefur oršiš algengt aš ritsmķšar gangi milli manna ķ
brįšabirgšagerš jafnvel nokkur įr įšur en kemur til endanlegrar śtgįfu. Ķ
žessar brįšabirgšageršir er sķšan stundum vitnaš ķ öšrum ritum, sem oft koma śt
į undan hinni endanlegu gerš ķvitnaša ritsins. Stundum vitna menn ķ tiltekiš
atriši ķ brįšabirgšaśtgįfu sem sķšan er breytt eša fellt brott ķ endanlegri
śtgįfu. Žegar lesendur rekast į žetta ósamręmi vita žeir ekki hvaš veldur, og
skella kannski skuldinni į žann sem vitnar ķ, og gruna hann um aš hafa tekiš
rangt upp eša falsaš tilvitnun. Nś hefur dreifing į neti bęst viš, og žar sem
slķkar brįšabirgšaśtgįfur eru yfirleitt óskrįšar og erfitt aš fį upplżsingar um
žęr veldur žetta oft hinum mesta ruglingi.
Almenna reglan ķ fręšilegri umręšu er sś aš nota
frumśtgįfu ef kostur er. Frį žvķ er žó ešlilegt aš vķkja ef sķšari śtgįfur eru
endurskošašar. Ķ žessu sambandi er rétt aš vekja athygli į merkingarmun oršanna
śtgįfa og prentun. Nż śtgįfa bókar er oft eitthvaš breytt, žótt
svo žurfi ekki aš vera; en sé bók endurśtgefin óbreytt, er žess oft getiš (sbr.
bók Noreens hér aš framan). Nż prentun er aftur į móti yfirleitt óbreytt, og žį
er upp og ofan hvort įrtali upphaflegrar prentunar er haldiš į titilblaši eša
ekki. Žaš er hins vegar rétt aš athuga aš ekki er fullt samręmi ķ žessari
oršanotkun, og stundum er bók breytt viš endurprentun įn žess aš žess sé getiš,
og įn žess aš žaš sé kölluš nż śtgįfa. Žvķ er naušsynlegt aš skżrt komi fram ķ
hvaša gerš rits er vitnaš.
Ķ umfjöllun um bókmenntir er naušsynlegt er aš hafa ķ
huga aš margir rithöfundar breyta verkum sķnum talsvert milli śtgįfna įn žess
aš žess sé alltaf sérstaklega getiš. Žetta į t.d. viš um Halldór Laxness, en
einnig marga fleiri. Mörg ljóšskįld lķta t.d. svo į aš ekki sé til neinn
endanlegur texti af ljóšum žeirra; žau gera meiri og minni breytingar viš
hverja nżja śtgįfu. Ķ slķkum tilvikum er aušvitaš matsatriši hvaša śtgįfu į aš
nota. Ef veriš er aš skrifa um Barn nįttśrunnar sem byrjandaverk
Halldórs Laxness, Kvęšabók sem byrjandaverk Hannesar Péturssonar, er
vęntanlega ešlilegt aš nota fyrstu śtgįfu, en ekki žann texta sem žessir
höfundar endurskošušu oršnir nokkrum įratugum eldri.
Ķ öšrum ritum en fręširitum er krafan um notkun
frumśtgįfu ekki eins sterk, og stundum óheppileg. Oft getur veriš mun erfišara
aš nįlgast frumśtgįfu en endurśtgįfur, og ķ fęstum tilvikum skiptir munurinn
mįli, sé ekki um fręšilega ritsmķš aš ręša. Žį er sjįlfsögš kurteisi viš
lesendur aš nota žį śtgįfu sem er ašgengilegust og aušfįanlegust. Žannig vęri
t.d. ešlilegra aš nota śtgįfu Ķslendingasagna meš nśtķmastafsetningu en
stafréttar śtgįfur, enda žótt žęr séu fręšilega nįkvęmari.
Žegar fengist er viš eldri texta koma upp żmis vandamįl.
Sumir textar eru eingöngu til ķ handriti en hafa aldrei veriš gefnir śt
prentašir. Flest handrit frį sķšari öldum eru varšveitt ķ handritadeild
Landsbókasafns Ķslands Hįskólabókasafns. Handrit frį žvķ fyrir sišaskipti eru
hins vegar flest į skinni og varšveitt ķ Stofnun Įrna Magnśssonar. Aš auki eru
żmiss konar opinber gögn, s.s. kirkjubękur, dómabękur o.fl., varšveitt ķ
Žjóšskjalasafni Ķslands. Ķ žessum söfnum eru til żmsar skrįr sem aušvelda
notendum aš finna žaš sem žeir leita aš, en žó lęra menn fyrst og fremst į
söfnin meš žvķ aš nota žau.
Til aš nota handrit žurfa menn aš kunna aš lesa
skriftina, sem getur veriš meš żmsu móti og hefur tekiš miklum breytingum.
Stafagerš 13. aldar, sem er į elstu handritum fornsagna, er gerólķk t.d.
fljótaskrift sķšar į öldum; og hvort tveggja er ólķkt nśtķmaskrift. Žaš er
žolinmęšisverk aš verša vel lęs į allar skriftartegundir sem er aš finna ķ ķslenskum
handritum.
Aš auki žurfa menn aš hafa įkvešna žekkingu į ķslenskri
mįlsögu og sögu stafsetningarinnar til aš įtta sig į żmsu ķ handritunum; til aš
skilja żmis orš og beygingarmyndir sem eru rituš öšruvķsi en nś tķškast. Ķ
eldri handritum (frį žvķ fyrir 19. öld) er t..d. ekki skrifaš š (nema ķ žeim
allra elstu). Ekki er heldur notašur broddur yfir stafi, heldur eru žeir oft
tvķritašir, žannig aš aa merkir į. j er oft skrifaš žar sem viš höfum i
eša ķ, w žar sem viš höfum u eša ś, og svo mętti lengi telja. Hér
skiptir mįli aš skoša oršmyndirnar og samhengiš; reyna aš finna śt um hvaša orš
gęti veriš aš ręša, bera oršmyndirnar saman og reyna aš finna śt reglu.
Žótt prentašur text sé til er ekki žar meš sagt aš allur
vandi sé leystur. Śtgįfur eldri texta eru nefnilega mjög misnįkvęmar. Sumir
textar hafa veriš gefnir śt stafréttir, ž.e. prentašir nįkvęmlega eins og
skrifaš er ķ handritum. Ķ öšrum tilvikum er notuš samręmd stafsetning; žį er
rithįttur orša samręmdur eftir įkvešnum reglum og žvķ oft vikiš frį rithętti
handrits ķ żmsum atrišum. En žaš er mjög misjafnt viš hvaš samręmingin mišast.
Ķ śtgįfum fornrita, t.d. Ķslendingasagna, er oft notuš svonefnd samręmd
stafsetning forn sem mišast viš hljóškerfi og beygingakerfi mįlsins kringum
1200. Ķ öšrum tilvikum er notuš nśtķmastafsetning, t.d. ķ flestum skólaśtgįfum
į Ķslendingasögum. Fyrir venjulega lesendur skiptir žetta oftast engu mįli, en
ef ętlunin er aš nota śtgįfuna ķ fręšilegum tilgangi, t.d. til mįlsögulegra
rannsókna, verša menn aš gera sér grein fyrir žvķ hvers ešlis hśn er.
En fleiri žęttir en stafsetning skipta mįli žegar
fręšilegt gildi śtgįfu er metiš. Oft er til fleiri en eitt handrit af sama
texta; stundum jafnvel margir tugir. Žį veršur aš gęta žess hvaša handrit śtgefandi
hefur notaš; ekki er vķst aš žaš sé elsta eša besta handritiš. Ķ vöndušustu
śtgįfum er venjulega eitt handrit lagt til grundvallar, en lesbrigši śr öšrum
handritum sżnd nešanmįls; en stundum blanda śtgefendur handritum saman įn žess
aš ljóst sé hvaš er tekiš śr hverju. Slķkar śtgįfur geta gagnast venjulegum
lesendum įgętlega, en eru venjulega taldar ónothęfar ķ fręšilegri umręšu. Žar
aš auki eru śtgefendur misjafnlega vandvirkir. Mörg handrit eru illlęsileg og
žį žarf bęši mikla kunnįttu og nįkvęmni til aš rįša fram śr žeim. Žaš er alls
ekki sjaldgęft aš śtgefendur lesi rangt eša misskilji einstök orš. Žvķ hafa
śtgįfur mjög misjafnt orš į sér. Žess er aušvitaš enginn kostur aš kenna ķ eitt
skipti fyrir öll hvaša śtgįfur eru traustar og hverjar ekki. Žetta verša menn
aš lęra smįtt og smįtt ef žeir fara aš vinna į žessu sviši.
Žaš er naušsynlegt aš tileinka sér
żmiss konar tękni viš lestur og śrvinnslu heimilda. Oft, jafnvel oftast, er žaš
svo aš žótt mašur sé meš heila bók um tiltekiš efni sem heimild skiptir ašeins
lķtiš brot hennar mįli fyrir žaš sem mašur er sjįlfur aš fjalla um. Vandinn er
žį aš finna žau efnisatriši sem mann varšar um. Fyrsta skrefiš er aušvitaš aš
skoša efnisyfirlit bókarinnar vandlega; žaš ętti aš gefa einhverjar
leišbeiningar. Nęst er aš athuga hvort bókin hefur ekki aš geyma nafna- og/eša
atrišisoršaskrį, eins og öll fręširit eiga helst aš hafa, og żmis önnur rit
hafa lķka. Ķ slķkum skrįm er vķsaš ķ blašsķšur (stundum reyndar ķ efnisgreinar
eša kafla) žar sem tiltekiš orš eša hugtak er til umręšu, og žaš getur aušvitaš
flżtt mjög fyrir.
Séu slķkar skrįr ekki fyrir hendi, t.d. ķ tķmaritsgreinum
(og reyndar mörgum bókum lķka) veršur aš beita öšrum ašferšum. Nįkvęmast er
aušvitaš aš lesa heimildina frį orši til oršs, en slķkt er tķmafrekt og skilar
oft litlu, žótt žaš fari vitaskuld eftir žvķ hversu nįiš heimildin tengist žvķ
efni sem mašur er aš fjalla um. Žvķ skiptir mįli aš tileinka sér tękni viš
yfirlits- og leitarlestur; geta rennt augum yfir sķšurnar įn žess aš lesa žęr
orši til oršs, en samt nógu nįkvęmlega til aš finna tiltekin orš eša
efnisatriši sem leitaš er aš. Žetta krefst žjįlfunar og einbeitingar, en fyrir
žį sem ętla aš leggja stund į fręšimennsku er žetta naušsynlegur hęfileiki.
Grundvallarrit veršur hins vegar aušvitaš aš lesa frį
orši til oršs, eša žvķ sem nęst. Sį sem ętlar aš skrifa um ķslenskt hljóškerfi
į 12. öld kemst ekki hjį aš lesa Fyrstu mįlfręširitgeršina, frekar en sį
sem ętlar aš skrifa um ķslenskar bókmenntir ķ fornöld kemst hjį aš lesa Brennu-Njįls
sögu.
Og aušvitaš er almennt séš ęskilegt aš kynna sér sem
mestar og fjölbreyttastar heimildir, enda žótt žęr viršist ķ fljótu bragši ekki
skipta mįli fyrir višfangsefni manns. Nżjar hugmyndir og nż žekking skapast
einmitt oft viš óvęntar tengingar; žegar mašur sér samband, hlišstęšur,
andstęšur, samspil o.s.frv. einhverra atriša sem fyrirfram viršast ótengd. Žess
vegna er frjįls lestur mjög mikilvęgur; en til hans gefst ekki alltaf
ótakmarkašur tķmi, og žvķ er lķka naušsynlegt aš kunna aš stytta sér leiš.
En žaš er til lķtils aš finna heimildirnar ef mašur kann
ekki aš vinna śr žeim. Hvaš į aš gera ef mašur er kominn meš 5 bękur og 10
greinar um višfangsefniš į skrifboršiš? Lesa öll ritin hvert į eftir öšru,
setjast svo nišur fyrir framan tölvuna og skrifa ritgeršina ķ einni lotu? Varla
slķk vinnubrögš krefjast žess aš ritgeršarhöfundur muni allt sem hann les og
geti tślkaš og skipulagt ķ kollinum į sér og sett žaš sķšan beint į blaš. Žótt
slķkt sé ekki śtilokaš ķ mjög stuttum ritgeršum er ansi hętt viš aš żmislegt
fęri forgöršum viš vinnubrögš af žessu tagi. Meš einhverju móti veršur aš bśa
til millistig milli heimildanna sjįlfra og ritgeršarinnar.
Fyrir daga tölvanna skrifušu menn mikilvęg atriši śr
bókum į litla sešla sér til minnis, röšušu sķšan sešlunum eftir žeim reglum sem
hentaši hverju sinni, og skrifušu svo ritgeršina aš verulegu leyti upp śr žeim,
en ekki heimildarritunum sjįlfum. Nś žykir flestum žetta frumstęš vinnubrögš,
en sešlaskriftirnar hafa žó vissa kosti. Einn meginkostur žeirra, žótt žaš
viršist žversagnakennt, er hversu seinlegar žęr eru. Žaš leišir til žess aš
mašur hugsar betur hvaš mašur skrifar į sešil, veltir efninu fyrir sér og
vinsar śr, ķ staš žess aš ljósrita bara alla blašsķšuna. Žar meš er mašur ķ
sešlaskriftunum kominn nokkuš śt śr heimildasöfnun og yfir į nęsta stig;
śrvinnsluna.
Nś žykir flestum vęntanlega žęgilegast aš slį efnisatriši
beint inn į tölvu, en żmsir möguleikar eru į tilhögun žess innslįttar.
Einfaldast er aš slį beint inn ķ ritvinnslukerfi, en einnig er hęgt aš nżta sér
żmiss konar einföld gagnasafnskerfi. Um žaš veršur aš fara eftir įhuga og
kunnįttu hvers og eins. Meginatrišiš er aš žegar efnisatrišin eru komin inn ķ
tölvu į aš vera aušvelt aš leita ķ žeim; en einnig veršur aš vera hęgt aš fį
góša yfirsżn yfir žaš sem tekiš hefur veriš upp.
Nęst er aš huga aš nżtingu žeirra heimilda sem safnaš
hefur veriš. Žaš er til lķtils aš vera bśinn aš lesa żmsar heimildir og skrifa
upp śr žeim ef mašur veit ekkert hvernig į aš nżta efnivišinn. Ein ašferš sem
oft gefst vel er aš byrja į aš renna til upprifjunar yfir žaš sem skrifaš hefur
veriš upp, og skoša žaš ķ samhengi viš efnisyfirlitiš og/eša efnisgrindina sem
gerš hafši veriš ķ upphafi. Žį įttar mašur sig e.t.v. į žvķ hvort hugmyndir
manns um byggingu og efnisskipan ritgeršarinnar hafa tekiš einhverjum
breytingum, hvort heimildir hafa fundist um alla helstu efnisžętti sem gert var
rįš fyrir, o.s.frv. Išulega er tilefni til aš endurskoša efnisyfirlitiš į žessu
stigi.
Sķšan er hęgt aš hefja skriftir. Heppilegast er aš byrja
ekki aš skrifa einhvern kafla nema mašur sé oršinn mjög handgenginn efni hans,
og bśinn aš gera sér nokkuš góša mynd af uppbyggingu hans. Žaš er ekki
skynsamlegt aš setjast nišur viš tölvuna meš tugi heimildarrita ķ kringum sig og
ętla aš skrifa ritgeršina meira og minna upp śr žeim, įn žess aš vera bśinn aš
gera sér grein fyrir byggingunni įšur. Slķkur texti veršur ęvinlega stiršur og
óašlašandi. Ęskilegast er aš geta skrifaš kaflann nokkurn veginn upp śr sér, įn
žess aš fletta nema stöku sinnum upp ķ heimildum. Žegar kaflanum er lokiš er
hins vegar naušsynlegt aš fara yfir hann aftur, og velta žvķ fyrir sér hvar sé
rétt aš bęta inn heimildatilvķsunum, hvaš žurfi aš athuga betur ķ heimildum,
o.s.frv.
Meš žessu er aušvitaš ekki sagt aš kaflinn verši ķ fullu
samręmi viš žaš sem mašur hafši hugsaš sér. Žvert į móti žegar byrjaš er aš
skrifa dettur manni oftast eitthvaš nżtt ķ hug; nż efnisskipan, nż greining, nż
lausn. Mašur skrifar sig aš nišurstöšunni, sem getur žess vegna oršiš allt
önnur en manni sżndist įšur. Žaš er miklu aušveldara aš įtta sig į żmsu į blaši
en ķ huga; hvaš tengist, hvort einhvers stašar er innbyršis ósamręmi, o.s.frv.
En athugiš aš sį texti sem žiš semjiš fyrst žarf ekki og mį oft ekki verša
endanlegur. Žótt mašur hafi skrifaš sig aš einhverri nišurstöšu er ekki žar meš
sagt aš endilega sé naušsynlegt eša skynsamlegt aš fara žį leiš meš lesandann.
Oft getur veriš heppilegra aš umskrifa kaflann žegar nišurstašan er fengin,
gera hann aušlęsilegri og byggingu hans röklegri.