Heimildir og úrvinnsla

1. Heimildaleit — frumheimildir og eftirheimildir

Þegar ritgerðarefni hefur verið valið er næst að afla heimilda. Í byrjun getur verið ágætt að athuga hvort til sé einhver yfirlitsgrein um það svið sem ykkar ritgerð er á. Slíkar greinar geta hjálpað manni til að átta sig, setja efnið í víðara samhengi, og auk þess er þar oft að finna tilvísanir í aðrar heimildir.

Heimildir finnur maður einkum á fernan hátt. Í fyrsta lagi í spjaldskrám bókasafna; nú eru slíkar skrár undantekningarlítið tölvuvæddar og leit í þeim því margfalt auðveldari en áður var. Í öðru lagi er nauðsynlegt að skoða vel heimildaskrár og atriðisorðaskrár þeirra bóka og greina sem maður les um efnið. Þar er oft að finna heimildir sem maður rækist auðveldlega á með öðru móti. Í þriðja lagi er hægt að leita í ýmiss konar ritaskrám, t.d. efnisskrám tímarita, bókmenntaskrá Skírnis o.s.frv. Í fjórða lagi er hægt að leita á Internetinu. Efni á netinu eykst dag frá degi, og því skiptir þessi tegund heimildaleitar sífellt meira máli.

Landsbókasafn Íslands — Háskólabókasafn er að sjálfsögðu það safn sem er aðgengilegast og notadrýgst. Þess vegna er nauðsynlegt að þekkja vel þær aðferðir sem þar er hægt að beita við heimildaleit; einkum gagnasafnið Gegni, sem tekur líka til flestra annarra rannsóknarbókasafna á landinu. Þarna er að sjálfsögðu hægt að leita eftir höfundum og titlum, en einnig er hægt að leita að efnisorðum og þá koma fram bæði orð í titlum rita og efnisorð sem ritunum hafa verið gefin. Einnig er hægt að leita eftir flokkstölum, sem getur verið gagnlegt þegar leitað er að ritum um sérhæfð efni.

Á síðustu árum hefur aðgengi að erlendum heimildum batnað stórkostlega. Munar þar mest um vefinn hvar.is, sem er vefur Verkefnisstjórnar um aðgang að gagnasöfnum. Gegnum þann vef hafa allir landsmenn rafrænan aðgang að miklum fjölda erlendra gagnasafna og tímarita sem mörg hver voru áður ekki tiltæk hér á landi. Þessi gögn eru efnisflokkuð á vefsíðunni þannig að auðvelt er að leita heimilda á því sviði sem maður hefur áhuga á. Þarna eru einnig alfræðirit eins og Britannica Online.

Hægt er að leita að heimildum á netinu á ýmsan hátt. Einn möguleiki er að nota leitarvélar (search engines); tölvur sem safna upplýsingum af vefþjónum og byggja upp skipuleg gagnasöfn. Slíkar leitarvélar eru fjölmargar, og krækjur í nokkrar þær helstu er að finna á heimasíðu Landsbókasafns Íslands — Háskólabókasafns. Sumar taka til heimilda víða um heim (t.d. Google, Alta Vista, Excite, HotBot o.fl.), aðrar leita á íslenskum vefþjónum (finna.is, leit.is, ha.is).

Nauðsynlegt er að kynna sér vel leitarmöguleikana sem í boði eru. Vegna hins gífurlega upplýsingamagns á vefnum er oft þörf á að takmarka leitina, t.d. leita að síðum þar sem tvö (eða fleiri) orð koma fyrir nálægt hvort (hvert) öðru, síðum sem breytt hefur verið fyrir eða eftir ákveðinn dag, o.s.frv. Athugið þó að því fer fjarri að leitarvélarnar fínkembi netið; engin þeirra nær til nema brots af því sem þar er að finna. Þar að auki eru þær alltaf dálítið á eftir, þannig að nýtt efni er ekki komið þangað þegar í stað.

Annar möguleiki er að finna vefsíður ákveðinna stofnana eða einstaklinga þar sem hugsanlegt er að finna megi gögn um það sem leitað er að. Flestar leitarvélarnar bjóða upp á efnisflokkun; þannig má t.d. skoða heimasíður háskóla eða rannsóknastofnana á ákveðnum sviðum til að athuga hvort þar sé eitthvað gagnlegt að hafa.

Í fræðilegri umræðu er gerður grundvallarmunur á frumheimildum og eftirheimildum. Frumheimildir eru upphafleg gögn um eitthvert mál, sá staður þar sem við endum þegar ekki verður lengur rakið. Frumheimildir um mannlíf á Íslandi á 19. öld eru t.d. kirkjubækur, dómabækur o.fl., en eftirheimildir eru þær sem byggjast á frumheimildunum. Frumheimildir um íslenska málsögu á 19. öld eru þeir textar sem varðveittir eru frá þeim tíma, en 20. aldar rit um íslenska málsögu eru eftirheimildir. Athugið að frumheimildir þurfa ekki að vera í rituðu formi; frumheimildir um landnám á Íslandi geta eins verið fornleifar, brunnir birkikvistir o.s.frv.

Í eftirheimildum er ævinlega að finna einhvers konar úrval úr frumheimildum og túlkun á þeim. Það úrval og sú túlkun hlýtur að vera huglæg, fara eftir áhugasviði, þekkingu, skoðunum og markmiði þess sem velur, og vera háð því þjóðfélagi sem hann býr í og þeim tíma sem hann lifir á. Þess vegna getum við ekki treyst því að í eftirheimildunum komi allt fram sem við kynnum að hafa áhuga á, eða túlkun þeirra á frumheimildunum sé eins og við myndum hafa hana. Við þessu er aðeins hægt að bregðast á einn veg; með því að fara í frumheimildirnar sjálfar, velja sjálf úr þeim og túlka frá eigin brjósti.

Með þessu er auðvitað ekki átt við að við megum aldrei nota eftirheimildir í fræðilegu starfi, en þurfum alltaf að kanna allt frá grunni sjálf — skárra væri það nú. Venjulegar námskeiðsritgerðir hljóta eðli málsins samkvæmt að byggjast að mestu eða öllu leyti á eftirheimildum. En ef við erum að skrifa BA-ritgerð um tiltekið efni, svo að ekki sé minnst á stærri verk eins og MA- eða doktorsritgerð, þá verður að krefjast þess að við förum í frumheimildir um efnið. Eftirheimildir getum við hins vegar nýtt til að setja efnið í stærra samhengi, og að sjálfsögðu til stuðnings og samanburðar við okkar eigin umfjöllun.

Það er mjög algengt í námsritgerðum að ekki sé gert upp á milli heimilda; ef nemandinn finnur einhverja heimild um það efni sem hann er að skrifa um er hún notuð, án þess að lagt sé nokkurt mat á gildi hennar. Þannig mætti t.d. oft halda að Öldin okkar væri helsta og traustasta sagnfræðirit okkar. Við þurfum að læra að taka heimildunum með fyrirvara, meta gildi þeirra, átta okkur á stöðu þeirra, og taka sjálfstæða afstöðu þegar heimildir greinir á. Þetta tekur sinn tíma, en það lærist smátt og smátt.

2. Heimildamat

Þótt heimildir finnist um tiltekið efni er björninn ekki unninn þar með; nauðsynlegt er að leggja mat á heimildirnar. Í fræðilegri ritgerð skiptir höfuðmáli að höfundurinn skrifi ekki gagnrýnislaust upp eftir heimildunum, heldur meti þær sjálfur á gagnrýninn hátt. Slíkt mat er vissulega ekki einfalt, en hér má benda á nokkur atriði sem verður að hafa í huga.

Nauðsynlegt er að athuga hvernig höfundur heimildarinnar umgengst heimildir sjálfur; hvort hann vitnar í heimildir, og ef svo er, hvernig hann gerir það. T.d. skiptir máli að auðvelt sé að sjá hvað hann tekur úr heimildum sínum, og hvað hann segir frá eigin brjósti. Einnig þarf að reyna að átta sig á því hvort höfundur notar heimildir sínar á heiðarlegan hátt, eða hvort einhver dæmi sjást um að hann rangtúlki eitthvað, stingi einhverju undir stól o.s.frv.

Hér skiptir máli að athuga hvort aðrir sem um málið hafa fjallað hafa komist að sömu niðurstöðu, eða hvort þessi höfundur er einn á báti. Þótt fjöldi fræðimanna sé á einu máli um tiltekið efni þarf það ekki að þýða að skoðun eða niðurstaða þeirra sé traust sem því nemur. Oft er það nefnilega svo að hver étur upp eftir öðrum; einhver setur fram tiltekna kenningu í upphafi, og hún gengur síðan aftur hjá öllum sem um málið rita, án þess að nokkur þeirra hafi í raun gert nokkra sjálfstæða rannsókn á efninu. Í slíku tilviki er niðurstaðan, þótt hún sé samhljóða, auðvitað engu traustari en niðurstaða þess eina manns sem setti hana fram í upphafi.

Hafi einhver einn höfundur komist að annarri niðurstöðu en aðrir sem um málið hafa fjallað getur það stundum bent til þess að höfundurinn sé sérvitringur sem ekki er tekið mark á í fræðaheiminum; en auðvitað getur það líka þýtt að hann sé á undan sinni samtíð, frumlegri og hugmyndaríkari en aðrir, o.s.frv. Í því sambandi þarf að athuga hvort aðrir fræðimenn hafa mótmælt þessum einfara með rökum, eða hvort þeir láta eins og skrif hans séu ekki til. Í fyrra tilvikinu verðum við að reyna að meta röksemdir beggja aðila og mynda okkur sjálfstæða skoðun. Í seinna tilvikinu er erfiðara um vik. Þögnin getur oft þýtt að skrifin þyki svo vafasöm að ekki taki því að andmæla þeim; en hún getur einnig borið vott um að aðrir treysti sér ekki til að fjalla um þessi skrif og kjósi því að þegja.

Vitaskuld skiptir líka máli að athuga hvert er markmið höfundar heimildarinnar; hvort hann er að skrifa fræðirit, uppfræðandi grein fyrir almenning, pólitíska áróðursgrein, eða semja hátíðaræðu, svo að nokkur dæmi séu tekin. Einnig þarf að hafa í huga á hvaða vettvangi heimildin birtist; hvort um er að ræða virðulegt fræðirit, almennt tímarit, dagblað, eða auglýsingabækling. Með þessu er auðvitað ekki verið að segja að t.d. greinar í dagblöðum séu ónýtar sem heimildir í sjálfu sér, heldur aðeins verið að benda á að þær kunna að vera skrifaðar í öðru augnamiði en því að koma þekkingu á framfæri á hlutlausan hátt, og því þarf að meta þær með það í huga. En þið kannist örugglega við auglýsingar þar sem stendur eitthvað á þessa leið: „Læknar mæla með xx“; „Rannsóknir hafa sýnt að xx skilar árangri í 99% tilvika“, o.s.frv. Þarna kemur sjaldnast fram hvaða læknar mæla með vörunni, eða til hvaða rannsókna er vísað, hver gerði þær, hvernig staðið var að þeim, o.s.frv. Slíkar fullyrðingar eru því gagnslausar sem heimild.

Á fáum árum hefur vægi heimilda á Internetinu aukist gífurlega. Þar má nú finna efni um flest milli himins og jarðar. Það er vitaskuld mjög þægilegt að hafa aðgang að heimildum í tölvunni sinni en þurfa ekki að gera sér ferð á bókasafn til að fletta þar upp. Auk þess eru heimildir á netinu oft nýrri og ferskari en þær sem finna má á söfnum. Mikið nýtt efni bætist við daglega, og því ljóst að vægi heimilda af netinu heldur áfram að aukast. Hér verður þó að fara varlega. Netið er óritskoðað, og hver sem er getur sett þar inn hvaða efni sem er. Þess vegna má ekki trúa öllu sem þar er að finna eins og nýju neti. Nauðsynlegt er að meta heimildirnar með gagnrýnu hugarfari og reyna að átta sig á því hvaða gildi þær hafi. Þetta er ekki alltaf auðvelt.

Það fyrsta sem huga þarf að er hver eigi síðuna. Yfirleitt ætti að mega gera ráð fyrir því að heimasíðum háskóla, rannsóknarstofnana (t.d. Stofnunar Árna Magnússonar, Raunvísindastofnunar Háskólans) og opinberra stofnana (t.d. Veðurstofunnar, Orkustofnunar) sé treystandi. Heimasíður einstaklinga verður hins vegar að taka með fyrirvara. Þá þarf að skoða hver eigandinn (höfundurinn) er; hvort hann sé fræðimaður á því sviði sem máli skiptir eða leikmaður. Oft kemur slíkt ekki fram og verður ekki ráðið af síðunni, og þá er rétt að taka upplýsingum þar með varúð. Heimasíður fjölmiðla verður að meta á sama hátt og önnur birtingarform miðlanna.

Einnig skiptir máli hvort síðunni er haldið við reglulega. Á mörgum síðum kemur fram hvenær þeim var síðast breytt, og verður að hafa hliðsjón af því við matið. Stundum skiptir engu máli hvort upplýsingar eru ársgamlar eða síðan í gær, en í öðrum tilvikum eru ársgamlar upplýsingar gagnslausar; þetta verður að meta eftir eðli málsins. Oft kemur hins vegar ekki fram hvenær síðu var síðast breytt, og þá þarf að meta hvort líkur séu á að aldur upplýsinga hafi áhrif á gildi þeirra. Enn fremur þarf að huga að því við hvað upplýsingar á síðunni styðjast. Eru þær settar fram með augljósri tilvísun í rannsóknargögn, t.d. mælingar, skoðanakannanir eða eitthvað slíkt; eða eru beinar tilvísanir í prentaðar heimildir?

Ein grundvallarkrafan sem gera verður til heimilda í fræðilegri umræðu er nefnilega sú að þær séu sannreynanlegar; þ.e., hægt sé að rekja þær til upphafs síns. Höfundur sem setur fram einhverja fullyrðingu verður að gefa lesandanum færi á að meta gildi þeirrar fullyrðingar. Það gerir hann annaðhvort með vísun í þá heimild sem hann sækir fullyrðingu sína í, eða í sínar eigin rannsóknir. Strangt tekið ber höfundur e.t.v. ekki ábyrgð á öðru en eigin fullyrðingum, en höfundur sem vill láta taka mark á sér og er vandur að virðingu sinni hlýtur þó að kanna gildi þeirra staðhæfinga sem hann hefur eftir öðrum. Geri hann það ekki, og hafi enga fyrirvara á að vitna til þeirra, hlýtur hann að teljast samábyrgur.

Þetta á ekki síst við ef verið er að setja fram umdeildar eða umdeilanlegar fullyrðingar. Sé t.d. sagt í ritgerð: „Jón Jónsson hefur sýnt fram á að landnám Íslands hafi hafist snemma á 8. öld“, og vitna síðan samviskusamlega í það rit þar sem þessi staðhæfing er sett fram, þá er með orðalaginu verið að taka vissa ábyrgð á henni. Auðvitað kæmi líka til greina að segja „Jón Jónsson hefur fært rök að því ...“ eða „Jón Jónsson hefur haldið því fram ...“, og bæta síðan við einhverjum orðum um mat höfundar á staðhæfingum Jóns. Með því leitast höfundur við að uppfylla þá skyldu sína að gera lesandanum fært að meta gildi þess sem haldið er fram.

Athugið líka að skriflegar heimildir eru að öðru jöfnu taldar traustari en munnlegar, og teknar fram yfir nema sérstök ástæða sé til annars. Ástæðan er ekki síst sú að yfirleitt er auðveldara að sannreyna skriflegu heimildirnar; lesandinn getur, a.m.k. í prinsippinu, flett upp í þeim sjálfur. Samtal sem vitnað er í verður aftur á móti aldrei endurtekið; um það verðum við að treysta frásögn höfundar (þótt auðvitað sé stundum hægt að spyrja viðmælandann hvort rétt sé eftir haft). En ástæðan er líka sú að munnlegar heimildir eru mjög oft háðar minni heimildarmanna, og það er brigðult, eins og sýnt hefur verið fram á.

Meginatriði er líka að skoða aldur heimildarinnar. Bók Valtýs Guðmundssonar frá 1922, Islandsk Grammatik, hefur að undirtitli „Islandsk Nutidssprog“; en rit með slíkan titil frá 1922 er augljóslega ekki hægt að nota fyrirvaralaust sem heimild um íslenskt nútímamál 80 árum síðar. Íslenzkar nútímabókmenntir eftir Kristin E. Andrésson ná ekki nær okkur í tíma en til 1948; o.s.frv. Þetta er augljóst; en fleira þarf að athuga. Altnordishce Grammatik eftir Adolf Noreen var síðast endurskoðuð 1923; en þótt það málstig sem hún lýsir sé mun eldra, valda ýmsar nýrri rannsóknir því að sitthvað sem þar stendur er nú úrelt.

Þetta skiptir oft meginmáli í fræðilegri umræðu, og er forsenda þess að hægt sé að meta heimildir á heiðarlegan hátt. Hver höfundur er barn síns tíma, og hvert fræðirit hlýtur að taka mið af þeirri þekkingu sem traustust þykir og þeim fræðikenningum sem bestar teljast á hverjum tíma. Hvorttveggja breytist hins vegar ört, og þess vegna verður að gefa góðan gaum að ritunar- og útgáfutíma heimilda, því að hverja heimild verður að meta á sínum eigin forsendum auk þeirra forsendna sem við höfum miðað við núverandi þekkingu og kenningasmíð á viðkomandi fræðasviði.

3. Útgáfur og gerðir texta

Það þarf að gæta sín vel þegar verið er að skoða aldur heimilda. Mitt eintak af áðurnefndri bók Noreens, Altnordische Grammatik, er t.d. gefið út 1970 — það er eina ártalið sem stendur á titilblaði. Þar kemur þó einnig fram að þetta sé „5., unveränderte Auflage“, og á baksíðu titilblaðs sést að næsta útgáfa á undan, sú 4., kom út 1923. Með því að skoða formálana sem á eftir koma sést að sú útgáfa var endurskoðuð frá þeirri þar á undan, og því er rétt að miða við árið 1923 þegar aldur bókarinnar er ákvarðaður. En einnig er rétt að hafa í huga að 1. útgáfa kom út árið 1884, og stofn bókarinnar er því meira en aldargamall.

Á síðustu árum er reyndar orðið mjög erfitt að meta aldur heimilda. Það stafar af því að eftir að ljósritunarvélar og tölvur komust í almenna notkun hefur orðið algengt að ritsmíðar gangi milli manna í bráðabirgðagerð jafnvel nokkur ár áður en kemur til endanlegrar útgáfu. Í þessar bráðabirgðagerðir er síðan stundum vitnað í öðrum ritum, sem oft koma út á undan hinni endanlegu gerð ívitnaða ritsins. Stundum vitna menn í tiltekið atriði í bráðabirgðaútgáfu sem síðan er breytt eða fellt brott í endanlegri útgáfu. Þegar lesendur rekast á þetta ósamræmi vita þeir ekki hvað veldur, og skella kannski skuldinni á þann sem vitnar í, og gruna hann um að hafa tekið rangt upp eða falsað tilvitnun. Nú hefur dreifing á neti bæst við, og þar sem slíkar bráðabirgðaútgáfur eru yfirleitt óskráðar og erfitt að fá upplýsingar um þær veldur þetta oft hinum mesta ruglingi.

Almenna reglan í fræðilegri umræðu er sú að nota frumútgáfu ef kostur er. Frá því er þó eðlilegt að víkja ef síðari útgáfur eru endurskoðaðar. Í þessu sambandi er rétt að vekja athygli á merkingarmun orðanna útgáfa og prentun. Ný útgáfa bókar er oft eitthvað breytt, þótt svo þurfi ekki að vera; en sé bók endurútgefin óbreytt, er þess oft getið (sbr. bók Noreens hér að framan). Ný prentun er aftur á móti yfirleitt óbreytt, og þá er upp og ofan hvort ártali upphaflegrar prentunar er haldið á titilblaði eða ekki. Það er hins vegar rétt að athuga að ekki er fullt samræmi í þessari orðanotkun, og stundum er bók breytt við endurprentun án þess að þess sé getið, og án þess að það sé kölluð ný útgáfa. Því er nauðsynlegt að skýrt komi fram í hvaða gerð rits er vitnað.

Í umfjöllun um bókmenntir er nauðsynlegt er að hafa í huga að margir rithöfundar breyta verkum sínum talsvert milli útgáfna án þess að þess sé alltaf sérstaklega getið. Þetta á t.d. við um Halldór Laxness, en einnig marga fleiri. Mörg ljóðskáld líta t.d. svo á að ekki sé til neinn „endanlegur“ texti af ljóðum þeirra; þau gera meiri og minni breytingar við hverja nýja útgáfu. Í slíkum tilvikum er auðvitað matsatriði hvaða útgáfu á að nota. Ef verið er að skrifa um Barn náttúrunnar sem byrjandaverk Halldórs Laxness, Kvæðabók sem byrjandaverk Hannesar Péturssonar, er væntanlega eðlilegt að nota fyrstu útgáfu, en ekki þann texta sem þessir höfundar endurskoðuðu orðnir nokkrum áratugum eldri.

Í öðrum ritum en fræðiritum er krafan um notkun frumútgáfu ekki eins sterk, og stundum óheppileg. Oft getur verið mun erfiðara að nálgast frumútgáfu en endurútgáfur, og í fæstum tilvikum skiptir munurinn máli, sé ekki um fræðilega ritsmíð að ræða. Þá er sjálfsögð kurteisi við lesendur að nota þá útgáfu sem er aðgengilegust og auðfáanlegust. Þannig væri t.d. eðlilegra að nota útgáfu Íslendingasagna með nútímastafsetningu en stafréttar útgáfur, enda þótt þær séu fræðilega nákvæmari.

Þegar fengist er við eldri texta koma upp ýmis vandamál. Sumir textar eru eingöngu til í handriti en hafa aldrei verið gefnir út prentaðir. Flest handrit frá síðari öldum eru varðveitt í handritadeild Landsbókasafns Íslands – Háskólabókasafns. Handrit frá því fyrir siðaskipti eru hins vegar flest á skinni og varðveitt í Stofnun Árna Magnússonar. Að auki eru ýmiss konar opinber gögn, s.s. kirkjubækur, dómabækur o.fl., varðveitt í Þjóðskjalasafni Íslands. Í þessum söfnum eru til ýmsar skrár sem auðvelda notendum að finna það sem þeir leita að, en þó læra menn fyrst og fremst á söfnin með því að nota þau.

Til að nota handrit þurfa menn að kunna að lesa skriftina, sem getur verið með ýmsu móti og hefur tekið miklum breytingum. Stafagerð 13. aldar, sem er á elstu handritum fornsagna, er gerólík t.d. fljótaskrift síðar á öldum; og hvort tveggja er ólíkt nútímaskrift. Það er þolinmæðisverk að verða vel læs á allar skriftartegundir sem er að finna í íslenskum handritum.

Að auki þurfa menn að hafa ákveðna þekkingu á íslenskri málsögu og sögu stafsetningarinnar til að átta sig á ýmsu í handritunum; til að skilja ýmis orð og beygingarmyndir sem eru rituð öðruvísi en nú tíðkast. Í eldri handritum (frá því fyrir 19. öld) er t..d. ekki skrifað ‘ð’ (nema í þeim allra elstu). Ekki er heldur notaður broddur yfir stafi, heldur eru þeir oft tvíritaðir, þannig að ‘aa’ merkir ‘á’. ‘j’ er oft skrifað þar sem við höfum ‘i’ eða ‘í’, ‘w’ þar sem við höfum ‘u’ eða ‘ú’, og svo mætti lengi telja. Hér skiptir máli að skoða orðmyndirnar og samhengið; reyna að finna út um hvaða orð gæti verið að ræða, bera orðmyndirnar saman og reyna að finna út reglu.

Þótt prentaður text sé til er ekki þar með sagt að allur vandi sé leystur. Útgáfur eldri texta eru nefnilega mjög misnákvæmar. Sumir textar hafa verið gefnir út stafréttir, þ.e. prentaðir nákvæmlega eins og skrifað er í handritum. Í öðrum tilvikum er notuð samræmd stafsetning; þá er ritháttur orða samræmdur eftir ákveðnum reglum og því oft vikið frá rithætti handrits í ýmsum atriðum. En það er mjög misjafnt við hvað samræmingin miðast. Í útgáfum fornrita, t.d. Íslendingasagna, er oft notuð svonefnd „samræmd stafsetning forn“ sem miðast við hljóðkerfi og beygingakerfi málsins kringum 1200. Í öðrum tilvikum er notuð nútímastafsetning, t.d. í flestum skólaútgáfum á Íslendingasögum. Fyrir venjulega lesendur skiptir þetta oftast engu máli, en ef ætlunin er að nota útgáfuna í fræðilegum tilgangi, t.d. til málsögulegra rannsókna, verða menn að gera sér grein fyrir því hvers eðlis hún er.

En fleiri þættir en stafsetning skipta máli þegar fræðilegt gildi útgáfu er metið. Oft er til fleiri en eitt handrit af sama texta; stundum jafnvel margir tugir. Þá verður að gæta þess hvaða handrit útgefandi hefur notað; ekki er víst að það sé elsta eða besta handritið. Í vönduðustu útgáfum er venjulega eitt handrit lagt til grundvallar, en lesbrigði úr öðrum handritum sýnd neðanmáls; en stundum blanda útgefendur handritum saman án þess að ljóst sé hvað er tekið úr hverju. Slíkar útgáfur geta gagnast venjulegum lesendum ágætlega, en eru venjulega taldar ónothæfar í fræðilegri umræðu. Þar að auki eru útgefendur misjafnlega vandvirkir. Mörg handrit eru illlæsileg og þá þarf bæði mikla kunnáttu og nákvæmni til að ráða fram úr þeim. Það er alls ekki sjaldgæft að útgefendur lesi rangt eða misskilji einstök orð. Því hafa útgáfur mjög misjafnt orð á sér. Þess er auðvitað enginn kostur að kenna í eitt skipti fyrir öll hvaða útgáfur eru traustar og hverjar ekki. Þetta verða menn að læra smátt og smátt ef þeir fara að vinna á þessu sviði.

4. Unnið úr heimildum

Það er nauðsynlegt að tileinka sér ýmiss konar tækni við lestur og úrvinnslu heimilda. Oft, jafnvel oftast, er það svo að þótt maður sé með heila bók um tiltekið efni sem heimild skiptir aðeins lítið brot hennar máli fyrir það sem maður er sjálfur að fjalla um. Vandinn er þá að finna þau efnisatriði sem mann varðar um. Fyrsta skrefið er auðvitað að skoða efnisyfirlit bókarinnar vandlega; það ætti að gefa einhverjar leiðbeiningar. Næst er að athuga hvort bókin hefur ekki að geyma nafna- og/eða atriðisorðaskrá, eins og öll fræðirit eiga helst að hafa, og ýmis önnur rit hafa líka. Í slíkum skrám er vísað í blaðsíður (stundum reyndar í efnisgreinar eða kafla) þar sem tiltekið orð eða hugtak er til umræðu, og það getur auðvitað flýtt mjög fyrir.

Séu slíkar skrár ekki fyrir hendi, t.d. í tímaritsgreinum (og reyndar mörgum bókum líka) verður að beita öðrum aðferðum. Nákvæmast er auðvitað að lesa heimildina frá orði til orðs, en slíkt er tímafrekt og skilar oft litlu, þótt það fari vitaskuld eftir því hversu náið heimildin tengist því efni sem maður er að fjalla um. Því skiptir máli að tileinka sér tækni við yfirlits- og leitarlestur; geta rennt augum yfir síðurnar án þess að lesa þær orði til orðs, en samt nógu nákvæmlega til að finna tiltekin orð eða efnisatriði sem leitað er að. Þetta krefst þjálfunar og einbeitingar, en fyrir þá sem ætla að leggja stund á fræðimennsku er þetta nauðsynlegur hæfileiki.

Grundvallarrit verður hins vegar auðvitað að lesa frá orði til orðs, eða því sem næst. Sá sem ætlar að skrifa um íslenskt hljóðkerfi á 12. öld kemst ekki hjá að lesa Fyrstu málfræðiritgerðina, frekar en sá sem ætlar að skrifa um íslenskar bókmenntir í fornöld kemst hjá að lesa Brennu-Njáls sögu.

Og auðvitað er almennt séð æskilegt að kynna sér sem mestar og fjölbreyttastar heimildir, enda þótt þær virðist í fljótu bragði ekki skipta máli fyrir viðfangsefni manns. Nýjar hugmyndir og ný þekking skapast einmitt oft við óvæntar tengingar; þegar maður sér samband, hliðstæður, andstæður, samspil o.s.frv. einhverra atriða sem fyrirfram virðast ótengd. Þess vegna er „frjáls lestur“ mjög mikilvægur; en til hans gefst ekki alltaf ótakmarkaður tími, og því er líka nauðsynlegt að kunna að stytta sér leið.

En það er til lítils að finna heimildirnar ef maður kann ekki að vinna úr þeim. Hvað á að gera ef maður er kominn með 5 bækur og 10 greinar um viðfangsefnið á skrifborðið? Lesa öll ritin hvert á eftir öðru, setjast svo niður fyrir framan tölvuna og skrifa ritgerðina í einni lotu? Varla — slík vinnubrögð krefjast þess að ritgerðarhöfundur muni allt sem hann les og geti túlkað og skipulagt í kollinum á sér og sett það síðan beint á blað. Þótt slíkt sé ekki útilokað í mjög stuttum ritgerðum er ansi hætt við að ýmislegt færi forgörðum við vinnubrögð af þessu tagi. Með einhverju móti verður að búa til millistig milli heimildanna sjálfra og ritgerðarinnar.

Fyrir daga tölvanna skrifuðu menn mikilvæg atriði úr bókum á litla seðla sér til minnis, röðuðu síðan seðlunum eftir þeim reglum sem hentaði hverju sinni, og skrifuðu svo ritgerðina að verulegu leyti upp úr þeim, en ekki heimildarritunum sjálfum. Nú þykir flestum þetta frumstæð vinnubrögð, en seðlaskriftirnar hafa þó vissa kosti. Einn meginkostur þeirra, þótt það virðist þversagnakennt, er hversu seinlegar þær eru. Það leiðir til þess að maður hugsar betur hvað maður skrifar á seðil, veltir efninu fyrir sér og vinsar úr, í stað þess að ljósrita bara alla blaðsíðuna. Þar með er maður í seðlaskriftunum kominn nokkuð út úr heimildasöfnun og yfir á næsta stig; úrvinnsluna.

Nú þykir flestum væntanlega þægilegast að slá efnisatriði beint inn á tölvu, en ýmsir möguleikar eru á tilhögun þess innsláttar. Einfaldast er að slá beint inn í ritvinnslukerfi, en einnig er hægt að nýta sér ýmiss konar einföld gagnasafnskerfi. Um það verður að fara eftir áhuga og kunnáttu hvers og eins. Meginatriðið er að þegar efnisatriðin eru komin inn í tölvu á að vera auðvelt að leita í þeim; en einnig verður að vera hægt að fá góða yfirsýn yfir það sem tekið hefur verið upp.

Næst er að huga að nýtingu þeirra heimilda sem safnað hefur verið. Það er til lítils að vera búinn að lesa ýmsar heimildir og skrifa upp úr þeim ef maður veit ekkert hvernig á að nýta efniviðinn. Ein aðferð sem oft gefst vel er að byrja á að renna til upprifjunar yfir það sem skrifað hefur verið upp, og skoða það í samhengi við efnisyfirlitið og/eða efnisgrindina sem gerð hafði verið í upphafi. Þá áttar maður sig e.t.v. á því hvort hugmyndir manns um byggingu og efnisskipan ritgerðarinnar hafa tekið einhverjum breytingum, hvort heimildir hafa fundist um alla helstu efnisþætti sem gert var ráð fyrir, o.s.frv. Iðulega er tilefni til að endurskoða efnisyfirlitið á þessu stigi.

Síðan er hægt að hefja skriftir. Heppilegast er að byrja ekki að skrifa einhvern kafla nema maður sé orðinn mjög handgenginn efni hans, og búinn að gera sér nokkuð góða mynd af uppbyggingu hans. Það er ekki skynsamlegt að setjast niður við tölvuna með tugi heimildarrita í kringum sig og ætla að skrifa ritgerðina meira og minna upp úr þeim, án þess að vera búinn að gera sér grein fyrir byggingunni áður. Slíkur texti verður ævinlega stirður og óaðlaðandi. Æskilegast er að geta skrifað kaflann nokkurn veginn upp úr sér, án þess að fletta nema stöku sinnum upp í heimildum. Þegar kaflanum er lokið er hins vegar nauðsynlegt að fara yfir hann aftur, og velta því fyrir sér hvar sé rétt að bæta inn heimildatilvísunum, hvað þurfi að athuga betur í heimildum, o.s.frv.

Með þessu er auðvitað ekki sagt að kaflinn verði í fullu samræmi við það sem maður hafði hugsað sér. Þvert á móti — þegar byrjað er að skrifa dettur manni oftast eitthvað nýtt í hug; ný efnisskipan, ný greining, ný lausn. Maður skrifar sig að niðurstöðunni, sem getur þess vegna orðið allt önnur en manni sýndist áður. Það er miklu auðveldara að átta sig á ýmsu á blaði en í huga; hvað tengist, hvort einhvers staðar er innbyrðis ósamræmi, o.s.frv. En athugið að sá texti sem þið semjið fyrst þarf ekki og má oft ekki verða endanlegur. Þótt maður hafi skrifað sig að einhverri niðurstöðu er ekki þar með sagt að endilega sé nauðsynlegt eða skynsamlegt að fara þá leið með lesandann. Oft getur verið heppilegra að umskrifa kaflann þegar niðurstaðan er fengin, gera hann auðlæsilegri og byggingu hans röklegri.