| Menn greinir á um efnahagsvandann í
Evrópu og einnig í Bandaríkjunum. Sumir telja, að hagfræðin hafi
brugðizt sem fræðigrein og leiðarvísir. Ég er á öðru máli, þótt ríkjandi
hagfræði þarfnist ýmislegra endurbóta. Ég tel ágreininginn um
efnahagsvandann snúast um stjórnmál, ekki hagfræði. Hér eru rökin.
|
Byrjum vestan hafs. Roosevelt Bandaríkjaforseti og
Bandaríkjaþing brugðust að því leyti skynsamlega við kreppunni miklu
1929-39, að ný lög voru sett til að koma böndum á banka, banna þeim að
braska með innstæður sparifjáreigenda og innleiða jafnframt
innstæðutryggingar. Hugsunin, sem bjó að baki lagasetningunni, snerist
öðrum þræði um neytendavernd. Nauðsyn bar til að draga úr áhættusækni
bankanna og vernda viðskiptavini þeirra fyrir eðlislægri áhættu í
rekstri banka, sem ráðstafa innlánum sparifjáreigenda til skamms tíma
til lánveitinga til langs tíma. Þessi löggjöf tókst svo vel, að allt var
að heita má með kyrrum kjörum í bandarísku efnahagslífi í meira en hálfa
öld. Eftir það fóru fjármálakreppur aftur að gera vart við sig. Árið
2007 upphófst vestan hafs kreppa, sem náði hámarki með þroti Lehman
Brothers bankans í september 2008 og enn sér ekki fyrir endann á. Þetta
var langstærsta gjaldþrot í Bandaríkjunum fyrr og síðar, og verður lengi
deilt um, hvort bandarísk stjórnvöld hafi gert rétt í að láta undir
höfuð leggjast að afstýra þrotinu, sem þrengdi til muna aðgang banka að
lausafé vegna þverrandi trausts milli fjármálastofnana.
|
Hver var
undirrót kreppunnar 2007? Nærtækasta svarið er, að sagan gleymdist.
Bandaríkjaþing afnam kreppulögin frá fjórða áratugnum í áföngum eftir
1980. Bönkunum var aftur heimilt skv. lögum að braska með innstæður
sparifjáreigenda, án þess að hróflað væri við innstæðutryggingum. Af
þessu leiddi óhóf í bönkunum, glórulausar lánveitingar án tryggra veða
og alls kyns brask. Bankamenn töldu sig ekki hafa neitt að óttast, þar
eð ríkið stóð á bak við bankana gegnum innstæðutryggingakerfið. Auk þess
töldu sumir bankarnir sig vera stærri en svo, að hægt væri að láta þá
komast í þrot. Margir telja, að bankarnir hafi beinlínis verið rændir
innan frá. Kannast nokkur við það? |
Við þetta
bætist, að Bandaríkjastjórn og öðrum lærðist eftir kreppuna 1929-39 að
stíga ýmist á bensíngjöfina eða bremsuna til að draga úr öldugangi í
efnahagslífinu. Ekki sízt þess vegna hafa hagsveiflur verið miklu
mildari eftir að kreppunni miklu lauk. Brezki hagfræðingurinn John
Maynard Keynes birti 1936 lykilverk, sem lagði grunninn að þjóðhagfræði
nútímans. Hann leiddi mönnum fyrir sjónir, að hægt er að koma í veg
fyrir kreppu með því að örva efnahagslífið ýmist með peningaprentun,
auknum útgjöldum ríkissjóðs eða lækkun skatta. Þessum þekktu ráðum
beitti Bandaríkjastjórn eftir fall Lehman Brothers og kom með því móti í
veg fyrir nýja heimskreppu. Seðlabanki Bandaríkjanna hefur t.d. lækkað
vexti niður í næstum ekki neitt og kemst ekki neðar. Sumir telja, að
ríkisútgjöld hafi ekki verið aukin nóg, og þannig standi á, að
efnahagslífið hefur ekki rétt úr kútnum. Pólitísk andstaða við
lagahömlur gegn bankabraski var kveikjan að bankakreppunni í
Bandaríkjunum 2007. Pólitísk andstaða gegn auknum útgjöldum ríkisins
jafnvel í kreppu hefur orðið til þess, að batinn hefur verið hægari en
hann þurfti að vera. Vandinn er því pólitískur frá mínum bæjardyrum séð,
ekki efnahagslegur. |
Vandi
Evrópu nú er flóknari en vandi Bandaríkjanna. Ísland, Írland og Spánn
komust í kröggur vegna þess, að bankarnir slepptu fram af sér beizlinu
með leyfi og sumpart beinlínis fyrir tilstilli stjórnvalda. Grikkland
komst í kröggur af annarri ástæðu. Gríska ríkið stofnaði til skulda, sem
það ræður ekki við að velta á undan sér, hvað þá endurgreiða. Vandi
landanna fjögurra á það sammerkt, að erlendir bankar lánuðu Grikklandi
of fjár að því er virðist í trausti þess, að ESB stæði að baki
Grikklands og erlendir bankar lánuðu íslenzkum (og einnig írskum og
spænskum) bönkum með líku lagi of fjár e.t.v. að einhverju leyti í
þeirri trú, að ríkið (eða ríkið og ESB) stæði að baki bönkunum. Hvort
tveggja reyndist vera tálsýn. Sú staðreynd, að Grikkland, Írland og
Spánn eru evrulönd og Ísland ekki er aukaatriði í þessu viðfangi. Hvorki
íslenzkir bankar né gríska ríkið gátu staðið skil á skuldum sínum, en
írskir og spænskir bankar reyna með erfiðismunum að standa í skilum með
hjálp tilneyddra skattgreiðenda, ESB og annarra. |
Vandi evrulandanna þriggja er ekki þeim einum að
kenna. Evrulöndin í heild, einkum Þýzkaland og Frakkland, bera hluta
ábyrgðarinnar og auðvitað bankarnir í ljósi fífldjarfrar framgöngu
þeirra. Þjóðverjum og Frökkum bar að hafa forustu um nánara samstarf í
ríkisfjármálum til að tryggja, að einstök evruríki eins og Grikkland
gætu ekki gengið of langt á kostnað annarra. Þeim bar einnig að tryggja
nánara samstarf í bankamálum til að tryggja, að bankar í einstökum
evruríkjum eins og Írlandi og Spáni gætu ekki gengið of langt. Hvort
tveggja brást. Nú ríður á, að evrulöndin komi sér saman um innviði, þar
á meðal samevrópskt fjármálaeftirlit, til að draga úr líkum þess, að
sorgarsaga síðustu missera endurtaki sig. En það er ekki nóg.
Bráðavandinn kallar einnig á brýna lausn. Þar verða Þjóðverjar og
Frakkar ásamt öðrum að axla ábyrgð og ganga fram fyrir skjöldu, þótt á
brattann sé að sækja. Radek Sikorski utanríkisráðherra Póllands orðaði
þessa hugun skýrt í Berlín fyrir nokkru. Hann sagði: „Ég óttast vald
Þjóðverja minna en ég óttast aðgerðarleysi þeirra.“ Evrópa þarf að
bretta upp ermarnar. |