Fróðleikur um fordæmi
Nú, þegar frumvarp til nýrrar stjórnarskrár er í þann veginn að birtast
á Alþingi undir lok langrar vegferðar, er vert að rifja upp tvö söguleg
fordæmi að stjórnarskrárbreytingum frá 1942 og 1959. Fordæmin eiga brýnt
erindi við Ísland nú, þar eð sumir andstæðingar nýrrar stjórnarskrár
halda því fram, að nauðsyn beri til víðtæks samkomulags á Alþingi um
málið. Saga landsins vitnar um annað. Sagan vitnar um, að breytingar á
stjórnarskránni snúast öðrum þræði um átök ólíkra stjórnmálahagsmuna,
svo að meiri hluti þjóðar og þings verður þá að áskilja sér rétt til að
leysa hnútinn eftir leikreglum lýðræðisins.
Horfum nú um öxl. |
Í maí 1942 var afgreidd á Alþingi breyting á stjórnarskrá, sem fól í sér
ný kosningalög til að jafna atkvæðisrétt landsmanna. Alþýðuflokkur,
Sjálfstæðisflokkur og Sósíalistaflokkur stóðu að breytingunni, sem mætti
harðri andstöðu Framsóknarflokks, en hann hafði lengi setið að mun hærra
hlutfalli þingsæta en atkvæða í krafti ójafns atkvæðisréttar.
Stjórnarskrárbreytingin 1942 var að endingu samþykkt í efri deild
Alþingis með 9 atkvæðum gegn 6. Þing var þá rofið, og var kosið til
Alþingis eftir gömlu kosningalögunum í júlí 1942. Framsóknarflokkurinn
hlaut 20 þingsæti, en hinir flokkarnir þrír hlutu samtals 29 þingsæti.
Nýtt þing afgreiddi síðan nýju stjórnarskrána óbreytta, og þingið stóð
stutt, þar eð eðlilegt þótti að boða til haustkosninga skv. nýjum
kosningalögum. Úrslitin urðu þau um haustið, að Framsóknarflokkurinn
hlaut 15 þingsæti, tapaði fimm sætum. Hinir flokkarnir þrír skiptu með
sér 37 þingsætum og náðu síðan saman um myndun nýsköpunarstjórnarinnar
1944, eftir að utanþingsstjórnin lét af völdum eftir tveggja ára setu
1942-44. Hlutdeild Framsóknarflokksins í fjölda þingsæta minnkaði þannig
úr 41% í 29% frá vori til hausts 1942, þótt atkvæðum flokksins fækkaði
aðeins um 164, og má af því skilja harða andstöðu flokksins gegn
stjórnarskrárbreytingunni. Hart var deilt. Framsóknarmenn sökuðu
sjálfstæðismenn um eiðrof. Takið eftir því, að Alþingi notaði tækifærið
til að fjölga þingsætum úr 49 í 52. |
Sagan endurtók sig 17 árum síðar. Sjálfstæðisflokkur, Alþýðuflokkur og
Sósíalistaflokkur lögðu 1959 fram frumvarp að nýrri stjórnarskrá til að
jafna kosningaréttinn enn frekar en tekizt hafði 1942 og einnig til að
bregðast við breyttri byggð um landið. Frumvarpið var afgreitt frá efri
deild Alþingis með 11 atkvæðum gegn 6. Síðan var þing rofið og kosið til
nýs Alþingis í júní 1959. Framsóknarflokkurinn hlaut þá 19 þingsæti, og
hinir flokkarnir þrír hlutu alls 33 sæti. Nýtt Alþingi samþykkti síðan
nýja stjórnarskrá með atkvæðum síðar nefndu flokkanna þriggja gegn
atkvæðum Framsóknarflokks, og var boðað til nýrra kosninga í október
1959. Þá féllu atkvæði þannig, að Framsóknarflokkurinn hlaut 17
þingsæti, tapaði sem sagt tveim sætum, en hinir flokkarnir þrír fengu
samtals 43 þingsæti. Alþingi notaði enn tækifærið líkt og 1942 til að
fjölga þingsætum, nú úr 52 í 60. Eftir haustkosningarnar 1959 mynduðu
Sjálfstæðisflokkur og Alþýðuflokkur viðreisnarstjórnina, og liðu tólf ár
þar til Framsóknarflokkurinn komst aftur í ríkisstjórn 1971. Sárin voru
lengi að gróa. Framsóknarflokkur og Sjálfstæðisflokkur náðu ekki saman í
ríkisstjórn fyrr en 1974, báðir flokkar þá undir yngri forustu, sem
hafði strikað yfir fyrri ágreining um stjórnarskrána. |
Þrjár höfuðályktanir þykir mér rétt að draga af þessari sögulegu
upprifjun. Í fyrsta lagi mæta breytingar á stjórnarskrá skiljanlega og
ævinlega harðri andstöðu af hálfu þeirra, sem nýrri stjórnarskrá er
ætlað að svipta forgjöf og forréttindum. Þessi andstaða var bundin við
Framsóknarflokkinn 1942 og 1959. Í annan stað er eðlilegt, að Alþingi,
sem afgreiðir nýja stjórnarskrá til endanlegrar samþykktar, standi
stutt, svo að hægt sé sem fyrst að kjósa á ný til Alþingis skv.
kosningaákvæðum nýrrar stjórnarskrár. Eftirlegukindur skv. fyrri
kjördæmaskipan eiga ekki að sitja nema skamma hríð á Alþingi, einkum
þegar þingið þarf að endursemja ýmis lög til að tryggja samræmi við nýja
stjórnarskrá. Í þriðja lagi hefur Sjálfstæðisflokkurinn nú valið sér þá
stöðu, sem Framsóknarflokkurinn kaus sér við stjórnarskrárbreytingarnar
1942 og 1959. |
Þingmeirihlutinn að baki nýrrar stjórnarskrár nú er skipaður þingmönnum
úr öllum flokkum á þingi annarra en Sjálfstæðisflokksins. Alþingi ber nú
að minni hyggju að setja Sjálfstæðisflokknum stólinn fyrir dyrnar með
sama hætti og Framsóknarflokknum í fyrri skiptin, enda lýstu 2/3 hlutar
kjósenda stuðningi við nýja stjórnarskrá í þjóðaratkvæðagreiðslunni 20.
október. Gildir þá einu frá mínum bæjardyrum séð, að 1942 og 1959 stóð
ágreiningurinn aðeins um kjördæmaskipanina, en nú snýst hann einnig um
raunverulegt eignarhald á auðlindum þjóðarinnar og skiptingu arðsins af
þeim og önnur atriði, sem minni ágreiningi valda. Það er bitamunur en
ekki fjár. Meiri hluti þjóðar og þings hlýtur að ráða för. Teningunum er
kastað. |