Föðurlönd og fósturlönd
Um miðja 19. öld voru Íslendingar 60.000 að tölu. Aðeins rösklega
helmingur barna náði fimm ára aldri, hin dóu. Ísland var þá á þennan
kvarða eins og fátækustu lönd Afríku eru nú. Mannfjöldinn náði 70.000
árið 1870 og hafði þá aðeins ríflega tvöfaldazt frá 930, þegar landið
þótti fullnumið. Árið 1870 hófust skipulegar vesturferðir Íslendinga til
Bandaríkjanna og Kanada. Áður höfðu nokkrir Íslendingar farið til Júta í
Bandaríkjunum og til Brasilíu. Vesturferðirnar drógu úr mannfjölgun, og
fólkinu fækkaði sum árin. Mannfjöldinn 1890 var enn 70.000. Tveggja
áratuga fólksfjölgun hafði farið forgörðum. Amma mín var þá á
fermingaraldri. Alls fóru um 15.000 manns vestur um haf í leit að betra
lífi 1870-1914, röskur fimmtungur allra Íslendinga 1870, og er þá frá
talið fólkið, sem sneri aftur heim. Til samanburðar fluttist um
fjórðungur Svía vestur um haf, ein milljón af fjórum.
Þetta voru erfið ár af völdum eldgosa, hallæris og þrúgandi fátæktar.
Vesturferðirnar vöktu heitar ástríður og deilur. Ýmsum þeirra, sem eftir
sátu, þóttu fólksflutningarnir draga þrótt úr landinu. En
Íslendingabyggðirnar vestan hafs efldu og stækkuðu Ísland að ýmsu leyti.
Íslenzk menning skaut djúpum rótum einkum í Kanada. Vikublaðið
Heimskringla var stofnað í
Winnipeg 1886 og Lögberg
1888. Þeim var slegið saman 1959.
Lögberg-Heimskringla kemur enn út, hálfsmánaðarlega, á ensku, elzt
íslenzkra blaða. Líkneski Einars Jónssonar af Jóni Sigurðssyni forseta
stendur við þinghúsið í Winnipeg líkt og á Austurvelli.
Vestur-Íslendingar skipta nú hundruðum þúsunda. |
Frægastur þeirra allra var bóndinn og skáldið Stephan G. Stephansson. Hann var um tvítugt, þegar hann fluttist með bláfátækri fjölskyldu sinni úr Bárðardal fyrst til Bandaríkjanna 1873 og síðan til Kanada 1889, þar sem hann reisti sér býli við rætur Klettafjalla og bjó til æviloka 1927. Hann stritaði á daginn og orti á kvöldin og hafði mynd af Jóni forseta yfir skrifborði sínu. Húsið hans og Helgu konu hans nálægt bænum Markerville í Albertu er nú safn og opið almenningi á sumrin.
Kvæði Stephans G. eru mikil að vöxtum og skipa honum í sveit með hinum
tveim höfuðskáldum Íslands á fyrstu áratugum 20. aldar, séra Matthíasi
Jochumssyni og Einari Benediktssyni. Stephan G. orti öðrum þræði til að
bæta og fegra heiminn af svipaðri ástríðu og Einar Benediktsson. Hann
var jafnaðarmaður líkt og Einar og Þorsteinn Erlingsson, svo sem kvæði
þeirra bera með sér. Hann var lýðræðissinni og bjó meira að segja til orðið lýðræði.
Hann vildi bæði virkja fossa eins og Einar og vernda þá eins og
Þorsteinn, taldi hvort tveggja kleift í senn, væri rétt að farið. Hann
var hlynntur frjálsum viðskiptum líkt og Jón forseti. Hann lagði jafna
rækt við hagkvæmni og réttlæti, svo sem hann lýsir í drögum til ævisögu
sinnar 1922 líkt og nútímamaður haldi á penna:
„„Lýðræði“, sem er hreint og beint, hefir þann kost yfir annað
fyrirkomulag, að það er eins konar alþýðuskóli mannanna í að búa saman
sem sanngjarnast og hagfelldast. Gerir auðvitað glappaskot, og þau
kannske grimmileg, en getur ekki slengt skuldinni af sér á „æðri völd“.
Verður sjálft að duga eða drepast á eigin ábyrgð.“
|
Hann skrifar vini sínum Jóni Jónssyni frá Sleðbrjót 1915 um íslenzk
stjórnmál:
„Þessi heimsku-leynd með það, sem hvern mann í landinu varðar og enginn
hefir því einkarétt til að geyma, er heimssiður, en stjórnarbölvun og
leiðir frá lýðræði lengra en nokkuð annað, þar sem þjóðræði á að heita í
orði kveðnu. Mig furðar, ef sæmilegir menn, sem með lands síns erindi
fara, sjá þetta ekki, því þögn um þjóðvandamál er enginn drengskapur.“
|
Fréttablaðið, 15. október 2009.