Enn um nýja stjórnarskrá
Stjórnarskráin, sem þjóðin samþykkti á Þingvöllum 17. júní 1944, var
sniðin eftir dönsku stjórnarskránni og er enn í meginatriðum samhljóða
henni. Stjórnarskráin færði forseta Íslands formlegt vald til að veita
löggjafarþinginu aðhald og einnig framkvæmdarvaldinu, sama vald og
Margrét Danadrottning hefur í Danmörku. Valdi forsetans var ætlað að
treysta valdmörk og mótvægi í samræmi við hugmyndina um þrískiptingu
valds innan ramma þingræðisins. Málskotsréttur forsetans samkvæmt
stjórnarskránni er skýr eins og Svanur Kristjánsson prófessor lýsti vel
í Skírni 2002, tveim árum
áður en málskotsréttinum var fyrst beitt í fjölmiðlamálinu 2004.
Sigurður Líndal prófessor lýsti málskotsréttinum nánar í
Skírni 2004, og það gerði
einnig Reynir Axelsson dósent í
Morgunblaðinu 2004. Þessum rétti sínum hefði forsetinn getað beitt
fyrr og oftar. Af þeirri staðreynd, að málskotsréttinum var ekki beitt í
60 ár, drógu sumir þá ályktun, að forsetaembættinu væri í reyndinni
ætlað að vera valdalaust þvert á orðanna hljóðan í stjórnarskránni. En
það var alröng ályktun. Framkvæmdarvaldið hafði að vísu gengið á lagið
og lagt að heita má undir sig löggjafarvaldið og einnig að miklu leyti
dómsvaldið með pólitískri skipan dómara. Stjórnarskráin er eigi að síður
alveg skýr. Ákvæðum hennar um vald forseta Íslands svipar til að mynda
til ákvæða í frönsku stjórnarskránni, og þar hefur forsetinn talsverð
völd til mótvægis við þing og ríkisstjórn. |
Konungar og drottning Danmerkur hafa ekki þurft að skipta sér af löggjöf
og stjórnarathöfnum þar í landi, þótt stjórnarskrá landsins veiti skýra
heimild til slíkra afskipta. Danir eru agaðri og vandari að virðingu
sinni og siðum en Íslendingar. Reynslan virðist sýna, að Íslendingar
þurfi strangari stjórnarskrá en Danir. Undan þeirri staðreynd verður
ekki vikizt, að tveir menn lögðu Ísland nánast undir sig eftir 1995 og
tefldu landinu jafnvel í stríð í Írak án þess að spyrja kóng eða prest.
Þeir einkavæddu bankana á rússneska vísu, svo sem lýst er í skýrslu
Rannsóknarnefndar Alþingis og víðar, og lögðu grunninn að hruninu 2008
með þeim árangri, að gengi krónunnar hefur frá þeim tíma verið haldið
uppi með neyðarhjálparfé frá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum og norrænum
skattgreiðendum. Eftir á að hyggja hefði stjórnarskráin þurft að girða
fyrir valdníðslu tvímenninganna. Því þarf nú að skerpa ákvæði
stjórnarskrárinnar um vald forseta Íslands, úr því að valdheimildir hans
samkvæmt stjórnarskránni eins og hún er dugðu ekki til. |
Hér koma ýmis sjónarmið til álita. Í fyrsta lagi má nefna þá skoðun
Ólafs Jóhannessonar, síðar forsætisráðherra, sem hann lýsti í
Helgafelli 1946, að setja
þurfi sérstakt ákvæði í stjórnarskrána um rétt forseta til að mynda
utanþingsstjórn, takist Alþingi ekki að mynda starfhæfa stjórn, svo sem
gerðist 1942. Ákvæðið þarf að skapa utanþingsstjórninni viðunandi
starfsskilyrði með því að gera henni kleift að koma brýnum málum í gegn,
til dæmis fjárlagafrumvörpum. Skoðun Ólafs gengur þó að minni hyggju of
skammt. Við hana þarf að bæta heimild handa forsetanum í stjórnarskrá
til að vísa til þjóðaratkvæðis ekki aðeins frumvörpum, sem þingið
samþykkir, svo sem nú er hægt, heldur einnig frumvörpum, sem þingið
hafnar, og það væri nýjung. Þannig gæti forsetinn vísað lagafrumvörpum
utanþingsstjórnar til þjóðaratkvæðis fram hjá þinginu. Trausti rúið
Alþingi gæti þá ekki staðið í vegi fyrir framgangi mála vinsællar
utanþingsstjórnar. Þriðja sjónarmiðið gengur lengst, það sjónarmið Gylfa
Þ. Gíslasonar, síðar menntamálaráðherra, sem hann lýsti í
Helgafelli 1946, og síðar
Vilmundar Gylfasonar alþingismanns um 1980, að veita forsetanum vald til
að skipa ríkisstjórn, svo að utanþingsstjórn að bandarískri og franskri
fyrirmynd yrði reglan, ekki undantekningin. Ýmsar útfærslur þessara
sjónarmiða koma til álita og þarf að ræða vandlega við undirbúning
nýrrar stjórnarskrár. |
Sterk rök hníga bæði að þingræði og að valddreifingu milli þings og
forseta sem helzta handhafa framkvæmdarvaldsins. Báðar aðferðir hafa
ljósa kosti og galla. Það ræðst af sögulegum aðstæðum, hvorn háttinn
vænlegra er að hafa á stjórnskipaninni. Nú, þegar þingræðisskipulagið
hefur brugðizt og skilur eftir sig mikinn skaða heima og erlendis, er
rétt að reyna valdreifingu, og þótt fyrr hefði verið. Hvað getum við þá
gert til að koma í veg fyrir, að flokkarnir leggi undir sig
forsetaembættið? Því er vandsvarað. Það myndi hjálpa að segja
sannleikann um gömlu flokkana. Við höfum átt þrjá farsæla forseta
óskylda flokkunum og óháða þeim. Við getum stofnað nýja flokka. En þegar
allt kemur til alls, stöndum við berskjölduð frammi fyrir okkur sjálfum.
Hvað sem verður megum við aldrei hvika frá frumreglu lýðræðisins eins og
George Brown utanríkisráðherra Breta lýsti lýðræði: There shall be no
one to stop us from being stupid if stupid we want to be. |
Fréttablaðið, 7. október 2010.