Tveggja kosta völ
Stjórnlagaþingið á tveggja
kosta völ, þegar það kemur saman.
Annar kosturinn er að leggja
tillögur um breytingar á stjórnarskránni fyrir Alþingi og láta þinginu eftir að
leggja fram ný drög að stjórnarskrá. Þessi kostur kemur ekki til álita, þar eð
Alþingi hefur áratugum saman vanrækt endurskoðun stjórnarskrárinnar og sýnir
engin merki þess, að það sé nú í stakk búið til að koma sér saman um nýja
stjórnarskrá.
Hinn kostur
stjórnlagaþingsins er að semja fullbúna stjórnarskrá og biðja Alþingi að bera
hana óbreytta undir þjóðaratkvæði. Alþingi verður vanhæft til að fjalla
efnislega um tillögu stjórnlagaþingsins, þar eð nýja stjórnarskráin mun fjalla
um Alþingi, meðal annars um hámarksfjölda þingmanna, sem þurfa að minni hyggju
ekki að vera fleiri en 37. Alþingi á ekki að dæma um eigin sök.
Síðari kostinn er hægt að
útfæra með tvennum hætti. Hægt væri að byrja með autt blað og semja nýja
stjórnarskrá frá rótum líkt og Þjóðverjar gerðu 1949 og Suður-Afríkumenn 1994
með erlendri hjálp. Gallinn við þessa aðferð er, að umræðan á stjórnlagaþinginu
gæti þá farið út um víðan völl og misst sjónar á tilefni þess, að
stjórnlagaþingið var kvatt saman. Tilefnið er hrunið og tengdir veikleikar í
stjórnskipuninni. Þess vegna sýnist mér hyggilegra að leggja upp með
stjórnarskrána frá 1944 og gera á henni nauðsynlegar breytingar, sem tengjast
tilefninu, en láta aðrar breytingar eiga sig að sinni.
Samband ríkis og kirkju kemur
hruninu til dæmis ekki við. Þess vegna mun það flýta fyrir vinnu
stjórnlagaþingsins, ef það eyðir ekki kröftum sínum í umræður um stöðu
kirkjunnar. Þá getur stjórnlagaþingið einbeitt sér að því, sem mestu skiptir, og
það er að skerpa á þrískiptingu valdsins, endurskoða valdmörk forseta Íslands,
uppfæra kaflann um dómskerfið, setja inn ákvæði um stjórnlagadómstól, færa
mannréttindaákvæðin fremst í stað þess að hafa þau aftast eins og nú er og kveða
skýrt á um eignarhald þjóðarinnar á auðlindum sínum.
Þótt ótrúlegt megi virðast er
ekkert ákvæði í stjórnarskránni um Hæstarétt. Alþingi gæti því upp á sitt
einsdæmi lagt Hæstarétt niður eins og það fór með Þjóðhagsstofnun. Dómstólarnir
þurfa að njóta verndar í stjórnarskránni, og það á einnig við um nokkrar aðrar
einstakar stofnanir svo sem Fjármálaeftirlitið og Samkeppniseftirlitið.
Stjórnsýslan þarf einnig á sérstökum ákvæðum að halda til að vinda ofan af
nápotinu og stjórnmálaspillingunni, sem hefur gegnsýrt embættiskerfið um árabil.