Vanskil og virðing
Þjóðir geta aldrei orðið gjaldþrota í venjulegum
skilningi þess orðs. Allt tal um „þjóðargjaldþrot“ á Íslandi eða annars
staðar er út í bláinn. Þjóðríki geta að vísu ákveðið að standa ekki skil
á skuldum sínum við önnur ríki, en það eru vanskil, ekki gjaldþrot. Þess
eru dæmi frá nýliðinni tíð, að þjóðríki kjósi að vanefna skuldbindingar
sínar. Skoðum fyrst gjaldþrot, síðan vanskil. |
Fyrirtæki geta orðið gjaldþrota, og skipta þá
kröfuhafar þrotabúinu á milli sín eftir ákveðnum lagareglum. Einhverjar
kröfur lánardrottna tapast, nema þrotabúið eigi fyrir skuldum. Sé svo,
er um lausafjárþrot að ræða, það er greiðsluþrot, en ekki gjaldþrot.
Fyrirtæki, sem á fyrir skuldum, getur þurft að leggja upp laupana, ef
það þrýtur lausafé. Lausafjárþrot leiðir oft til gjaldþrots, en ekki
alltaf. Að loknum skiptum þrotabús milli kröfuhafa er málið lögum
samkvæmt úr sögunni. Mörgum þykir íslenzk löggjöf um gjaldþrot
fyrirtækja vera of mild, þar eð hún gerir óreiðumönnum kleift að skipta
hvað eftir annað um kennitölur og keyra hvert fyrirtækið í þrot á eftir
öðru. |
Einstaklingar geta líka lýst sig gjaldþrota, og fyrnast þá kröfur
lánardrottna að íslenzkum lögum á fjórum, tíu eða tuttugu árum eftir
eðli skuldanna. Munurinn á gjaldþroti fyrirtækis og einstaklings er sá,
að einstaklingurinn heldur lífi og getur að loknu gjaldþroti haldið
áfram að afla tekna, svo að lánardrottnar hans eiga kröfur á hann, þar
til lögboðnum fyrningartíma lýkur. Mörgum þykir íslenzk löggjöf um
gjaldþrot einstaklinga vera of harkaleg, því að gjaldþrota maður hefur
ekki hag af að afla tekna um fyrningartímann nema fyrir nauðþurftum, þar
eð kröfuhafar geta hirt af honum allar eigur. Víða í nálægum löndum
fyrnast skuldir gjaldþrota einstaklinga á skemmri tíma en hér. Skjótari
fyrning gerir mönnum kleift að koma fyrr en ella undir sig fótunum að
nýju. Í Bandaríkjunum gilda að þessu leyti líkar reglur um gjaldþrot
einstaklinga og fyrirtækja, svo að einstaklingur getur strax að loknu
gjaldþroti byrjað upp á nýtt með hreinan skjöld.
Hér takast tvö sjónarmið á. Ströng viðurlög draga fyrir fram úr líkum
þess, að einstaklingur lýsi sig gjaldþrota. Mild viðurlög örva hann
eftir á til að afla tekna. Hafi ströng viðurlög átt við, þegar allt var
með kyrrum kjörum, er samt ekki víst, að þau eigi ennþá við, þegar
sverfur að fjárhag mikils fjölda fólks og fyrirtækja af völdum
bankakreppunnar. Íbúar brennandi húss þurfa ekki fræðslu um
fyrirbyggjandi brunavarnir, þeir þurfa slökkvilið. Lög um gjaldþrot
einstaklinga og fyrirtækja þarfnast bráðrar endurskoðunar og samræmingar
í ljósi breyttra aðstæðna. |
Ríkissjóður getur ekki orðið
gjaldþrota með sama hætti og einstaklingar og fyrirtæki, þar eð hann
heldur áfram að hala inn tekjur hvernig sem allt veltur. Hvorki landslög
né alþjóðalög leyfa ríkissjóði að lýsa sig gjaldþrota. Samt hefur það
oft gerzt, að stjórnvöld kjósi að standa ekki skil á erlendum eða
innlendum skuldum ríkisins. Einstök lönd hafa fyrr og síðar kosið að
vanefna fjárskuldbindingar sínar, a.m.k. síðan um aldamótin 1800, sum
oft, nú síðast Ekvador 2008. Verðbólgulöndum er hættara en öðrum við
vanskilum, enda er mikil verðbólga ævinlega til marks um agaleysi og
óstjórn. Önnur nýleg vanskiladæmi eru Rússland 1998 og Argentína 2001. Ætla má, að Rússar með allan sinn olíuauð hefðu getað samið fyrir fram við lánardrottna um framlengingu lána, en þeir kusu heldur að standa ekki í skilum og semja eftir á. Lánardrottnar Rússa afskrifuðu einhliða um helminginn af kröfum sínum á móti þriðjungi í Argentínu. Í samningum við nokkur önnur lönd (Pakistan, Úkraína, Úrúgvæ) neyddust lánardrottnar um líkt leyti til að afskrifa skuldir í stórum stíl, þar eð vanskil blöstu við. Enn öðrum löndum (Brasilía, Mexíkó, Tyrkland, Úrúgvæ) tókst með naumindum að girða fyrir vanskil með aðstoð Alþjóðagjaldeyrissjóðsins. Vanskilalönd missa lánstraust og virðingu umheimsins og þurfa langan tíma til að endurheimta orðstír sinn. Ísland beið langvinnan álitshnekki eftir að Íslandsbanki féll 1929, og kreppuárin urðu erfiðari fyrir vikið. |
Yfirvofandi vanskil
Nýfundnalands 1934 voru einstök að því leyti, að landið glataði þá bæði
sakleysi sínu og sjálfstæði. Nýfundnaland laut eftir það brezkum
yfirráðum og ákvað síðan í þjóðaratkvæðagreiðslu að gerast fylki í
Kanada 1949, og stendur sú skipan enn. Lánleysi heimamanna birtist aftur
löngu síðar í ofveiði og hruni fiskstofna undan ströndum landsins. |
Fréttablaðið, 12. marz 2009.