Halldóra Bjarnadóttir
(1873-1981)

Halldóra Bjarnadóttir var ein af þeim sem lét til sín taka í uppeldis- og menntamálum á þessum tíma. Ævi hennar var merkileg fyrir þær sakir að hún lét sig þessi mál mikið varða þó svo að hún hafi sjálf aldrei gifst og átt börn. Hún blandaði sér líka mikið í kvennabaráttuna og var ósátt við það að konur fengju ekki sömu laun og karlar fyrir sömu störf. Einnig var hún lengi vel elsti Íslendingurinn því hún náði að verða 108 ára gömul.

Hér verður sagt frá æsku hennar á Íslandi og námi og starfi í Noregi. Þá fjöllum við um kennarastörf hennar hér á landi, skólastjórastöðu hennar við Barnaskólann á Akureyri og stofnun Tóvinnuskólans. Einnig gerum við félagsstörfum hennar skil og nefnum nokkur rit sem eru um og eftir Halldóru.
Upp
 

Þegar Halldóra og móðir hennar komu til Reykjavíkur leigðu þær fyrstu tvö árin hjá vinafólki þar til þær eignuðust sitt eigið hús. Alltaf var mikill gestagangur hjá þeim og alltaf voru þær með leigjendur. Halldóra þráði strax ung að aldri að mennta sig og bað hún um að fá að fara í Latínuskólann, en á þessum árum þótti ekki álitlegt fyrir stúlkur að ganga menntaveginn (Vilhjálmur S. Vilhjálmsson, 1960).

Árið 1886 var Halldóra fermd í Dómkirkjunni og sagðist hún ekki hafa haft mikinn áhuga á kverinu á þessum árum og að fermingin hafi ekki haft nein andleg áhrif á sig. Það var ekki fyrr en Halldóra fór svo fyrst að heiman 16 ára gömul sem trúin fór að færa henni mikinn styrk og las hún Helgapostillu, Biblíuna, Matthíasar- og Davíðssálma spjaldanna á milli (Vilhjálmur S. Vilhjálmsson, 1960).

Þegar hún var 17 ára gömul bjó hún hjá móðurbróður sínum og konu hans á Sauðárkróki eitt sumar og fékk hún þar sína fyrstu kennarareynslu. Á þessum árum var mikil áhersla lögð á kennslu í heimilisfræðum og fór hún því að læra fatasaum. Halldóra hélt svo áfram að kenna víðsvegar um land næstu fimm árin og stundaði hún bæði farkennslu og heimiliskennslu. Hún fann fljótt hvað hana skorti menntun til kennarastarfsins en á þessum árum var engin stofnun á Íslandi sem veitti hana. Hún ákvað því að halda til Noregs í nám árið 1896 en á leið sinni þangað kom hún við í Kaupmannahöfn. Með henni á skipinu voru sjö ungir menn sem allir voru á leið til Kaupmannahafnar til náms. Meðal þeirra var einn helsti frumkvöðull íslenskra menntamála, Guðmundur Finnbogason. Halldóra lýsir þessari skipsför og stuttri dvöl sinni í Kaupmannahöfn áður en hún heldur til Noregs sem mikilli skemmtun og segist hún „aldrei hafa verið í svo glaðværum og góðum félagsskap sem þessum“ (Vilhjálmur S. Vilhjálmsson, 1960).

Í Noregi leigði Halldóra herbergi í miðbæ Oslóar. Á því heimili var heimilisfólkið strangtrúað og lærði hún þar fljótlega að meta og virða helga siði og iðkaði hún þá sjálf alla tíð síðar (Vilhjálmur S. Vilhjálmsson, 1960). Halldóra undi sér vel í náminu og gekk henni vel. Hún stundaði leikfimi og lagði hún alla tíð mikla áherslu á það að hreyfa sig reglulega. Félagslífið stundaði hún af kappi og eignaðist í skólanum marga vini og kunningja. Auk þeirra var hún í samskiptum við Íslendinga sem dvöldu í Osló og var hún ein af stofnendum Íslendingafélagsins þar.
Upp
 

Árið 1906 bauðst Halldóru að fara sem túlkur í bekkjarferð til Íslands sem norskur samkennari hennar gekkst fyrir. Eftir þá ferð fór hún að flytja erindi í Suður Noregi um Ísland og notaðist hún við skuggamyndir til að kynna land og þjóð. Ferðaðist hún um helgar og þegar hún var í fríum frá kennslu.
Þrátt fyrir að Halldóra undi sér vel í Noregi þá var hún á þessum árum farin að huga að heimferð (Vilhjálmur S. Vilhjálmsson, 1960). Sumarið 1908 hafði hún spurnir af að það vanti kennara að Barnaskólanum á Akureyri og sækir þar um. Hún setti þó eitt skilyrði og það var að hún vildi ekki keppa um stöðuna við frænda sinn sem sóttist einnig eftir sömu stöðu. Svarið kom um hæl og var henni þá boðin skólastjórastaða og ákvað hún að taka því. Skólanefnd skólans í Moss vildi ekki missa Halldóru og bauð henni að fara í ársleyfi og koma aftur ef hún óskaði þess. Halldóra hélt heim en móðir hennar varð eftir um tíma í Noregi ef ske kynni að Halldóru hugkvæmdist að snúa aftur (Guðrún Helgadóttir, 1996).
Í skólanum í Moss var handavinna kennd samhliða öðrum greinum og var Halldóra á þeirri skoðun að hún væri einkar mikilvæg námsgrein í barnaskólum. Í því samhengi tengdi hún hugmyndir Guðmundar Finnbogasonar um mikilvægi þess að æfa samhliða huga og hönd. Taldi hún það mjög þroskandi fyrir nemendur sem áttu erfitt með að fylgjast með í munnlegum námsgreinum. Áhugi hennar á þessu var svo mikill að hún ákvað að hringja á undan sér í formann skólanefndar Akureyrar til að spyrja hann hvort gert væri ráð fyrir því að handavinna yrði kennd við skólann (Vilhjálmur S. Vilhjálmsson, 1960). Svo mikill var áhuginn og drifkrafturinn í Halldóru sem átti eftir að koma enn betur fram í störfum hennar seinna á ævinni.
Upp
 

Í skólastjóratíð sinni tók Halldóra fljótlega upp á því að bjóða kennurum skólans heim til sín til að halda vikulega fundi með þeim. Hafði hún beinar kennsluæfingar á fundunum þar sem hún lagði mesta áherslu á kennslu í reikningi, landafræði, íslensku og handavinnu. Einnig var rætt  um tornæma og baldna  einstaklinga á þessum fundum og reynt að finna sem besta lausn fyrir þessi afbrigðilegu börn. Á þessum tíma vildi fólk sem minnst skipta sér af börnum sem þóttu frábrugðin öðrum börnum en Halldóra vildi gera vel við þau og útvegaði þeim sérkennslu í skólanum. Einnig fannst henni nauðsynlegt að taka upp nána samvinnu á milli heimila og skóla þar sem skólaskylda var ný af nálinni. Hafði hún áhyggjur af því að foreldrar teldu ekki skólann eins mikilvægan eins og löggjafinn og kennararnir héldu fram. Hún taldi að skólastarfið bæri meiri árangur ef gott samstarf væri á milli heimila og skóla (Vilhjálmur S. Vilhjálmsson, 1960). Halldóra lét aðbúnað nemenda sig miklu varða og lét meðal annars útbúa leikvöll við skólann. Einnig lagði hún grunn að skólabókasafni en þegar hún byrjaði sem skólastjóri átti safnið aðeins eina bók. Leikfimikennsla hafði legið niðri í skólanum um nokkurt árabil áður en Halldóra beitti sér fyrir því að hún yrði tekin upp að nýju. Orðin hreinlæti, reglusemi og sparsemi voru gerð að einkunnarorðum skólans og var henni mikið í mun að efla ábyrgðartilfinningu barnanna fyrir vistarverum skólans. Henni þótti mikilvægt að bregða út frá hinu hefðbundna skólastarfi og kom hún á þeirri reglu að halda litlu jólin sem ekki hafði áður þekkst í íslenskum skólum. Vettvangsferðir voru farnar reglulega í fyrirtæki og stofnanir í bænum og voru nemendur látnir vinna að þemaverkefni í tengslum við ferðirnar. Halldóra fékk mikla gagnrýni bæjarbúa fyrir allar þær breytingar sem hún kom á í umbótastarfi sínu við skólann, það var talið alltof kostnaðarsamt og í sumum tilfellum hreinn óþarfi (Jón Hjaltason, 2000).

Halldóra sagði starfi sínu lausu eftir tíu ára starf. Þá sagðist hún vera orðin leið á „sífelldu naggi og nuddi á mannafundum og í blöðum“ (Vilhjálmur S. Vilhjálmsson, 1960). Var hún margbeðin um að hætta við þessa ákvörðun sína en henni var ekki haggað.

Halldóra var áfram búsett á Akureyri næstu fjögur árin og hafði ýmislegt fyrir stafni þann tíma. Hún var til dæmis kosin í bæjarstjórn og skólanefnd, hún studdi kvennabaráttuna af fullum krafti og var í broddi fylkingar í mörgum hagsmunamálum kvenna. Einnig var hún virkur þátttakandi í kvenfélögum og flutti þar erindi um ýmis mál. Henni fannst hlutverk kvenfélaga vera fyrst og fremst að sameina konur, kenna þeim að starfa í félagsskap og tengja saman krafta þeirra til að vinna að góðum málum. Hún segir í ævisögu sinni, sem kom út árið 1960, að sér finnist ósanngjarnt að á þeim tíma „þekkist það enn að konum séu greidd lægri laun en karlmönnum þó að þau vinni á sama stað og við sömu störf“ (Vilhjálmur S. Vilhjálmsson, 1960). Halldóra var einnig meðal stofnenda og fyrsti formaður Sambands norðlenskra kvenna. Félagið var stofnað árið 1914 og var stofnun þess að hennar mati stórt spor í félagsmálum kvenna víða um land. Það hafði forystu á mörgum sviðum í hagsmunamálum og viðfangsefnum kvenna og auk þess beitti það sér fyrir bættum hag heimila í landinu (Vilhjálmur S. Vilhjálmsson, 1960).

Seinni starfsárum sínum eyddi Halldóra að miklu leyti í útgáfu ársritsins Hlínar, málsvara Sambands norðlenskra kvenna sem kom út í fyrsta skipti árið 1917. Það efni sem birt var í Hlín var „fyrst og fremst um heimilisiðnað, hjúkrunarmál og hreinlætishætti, garðrækt, uppeldismál, réttindamál kvenna, smásögur, leiðbeiningar um nauðsynjamál og yfirleitt allt það, sem á einn eða annan hátt hefur getað stutt að eflingu heimilanna og aukinni þjóðrækniskennd“ (Vilhjálmur S. Vilhjálmsson, 1960). Halldóru tókst að fá ólíklegustu manneskjur til að skrifa í ritið. Henni leiddist þau rit þar sem formaður þeirra var sá eini sem sem sá um skrifin og einnig var hún þeirrar skoðunar að „hver einasti Íslendingur hafi eitthvað skemmtilegt og fróðlegt til brunns að bera, ef hann tekur sig til“(Vilhjálmur S. Vilhjálmsson, 1960).

Haustið 1922 flutti Halldóra ásamt móður sinni til Reykjavíkur þar sem henni hafði boðist að kenna handavinnu við Kennaraskóla Íslands. Hún sá sér þá leik á borði að ná til allra kennara með þeirri grein sem hún mat einna mest í barnaskólum og kenndi hún í átta ár við skólann. Hún bjó í þrettán ár í Reykjavík og hafði ýmislegt annað fyrir stafni heldur en kennsluna við Kennaraskólann. Hún hélt til dæmis ýmis námskeið um handavinnu og starfaði í Heimilisiðnaðarfélagi Íslands. Ferðaðist hún mikið á þessum árum, fór til dæmis til Norðurlanda og hélt vefnaðarsýningar þar. Einnig bauðst henni að fara til Kanada og Ameríku og þáði hún það boð að hluta til vegna þess að hana langaði að sjá systur sínar og kynnast fólkinu þeirra. Þar hélt hún erindi og hannyrðasýningar.

Árið 1946 stofnaði Halldóra Tóvinnuskólann á Svalbarða við Eyjafjörð. Hún var ekki sjálf skólastjóri við skólann heldur heimsótti hún hann hálfsmánaðarlega og kenndi kristinfræði og flutti erindi. Einnig sá hún um fjárhag skólans, lagði til innanstokksmuni, áhöld og efni. Skólinn var lagður niður árið 1955 en þá var Halldóra orðin 82 ára gömul.

Haustið 1955 fluttist Halldóra á Sjúkra- og elliheimilið á Blönduósi og einbeitti sér að ritstjórn Hlínar og formennsku Sambands norðlenskra kvenna. Hún var 87 ára gömul þegar Vilhjálmur S. Vilhjálmsson skrifar í samvinnu við hana ævisögu hennar. Í lokaorðum bókarinnar er gaman að sjá hvað hún er enn full af hugmyndum sem hana langar til að framkvæma. Hún talar um að hún eigi enn margt eftir ógert en að líkindum endist henni ekki aldur til að vinna öll þau störf sem hana langar til að vinna.
Upp
 

Halldóra skrifaði ótal greinar í ársritið Hlín sem hún gaf sjálf út í 44 ár eða frá árinu 1917 (Guðrún Helgadóttir, 1966). Í þriðja árgangi ársritsins, frá árinu 1919, talar hún um það hversu erfitt það geti reynst þeim sem fara utan til náms að staðfæra námið íslenskum aðstæðum. Henni finnst vera vöntun á góðum skólum hér á landi og vill þá leggja sérstaka áherslu á verknám. Einnig talar hún um mikilvægi þess að koma á stofn kennaraskóla hér á landi (Halldóra Bjarnadóttir, 1919).

Í 35. árgangi Hlínar frá árinu 1951 er grein eftir Halldóru þar sem hún leggur mikla áherslu á mikilvægi þess að vernda öll þjóðleg verðmæti sem best. Að vernda málið, halda tryggð við allt sem íslenskt er, matargerð, heimilishætti og venjur. Íslenskri handavinnu varð að hennar mati að halda í heiðri og ekki síst íslenska þjóðbúningnum. Halldóra er mjög framsýn að þessu leyti og sér fyrir sér mikilvægi þess að Íslendingar haldi fast í menningu sína „í stað þess að elta allar útlendar tískur“. Í greininni talar hún einnig um mikilvægi þess að styrkja og styðja stúlkur til náms (Halldóra Bjarnadóttir, 1951).
Í 40. árgangi Hlínar frá árinu 1956 er grein eftir Halldóru sem fjallar meðal annars um kristinfræðikennslu í Kvennaskólanum. Í þessari grein er Halldóra að gagnrýna ákvörðun forráðamanna Kvennaskólans um að leggja minni áherslu á kennslu í kristinfræði. Hún talar einnig um lélega kennslu í kristinfræðum í grunnskólum landsins. Að mati Halldóru er það hlutverk skólanna að kynna fyrir nemendum sínum Nýja testamentið, Passíusálmana og sálmabækurnar því þar er að hennar mati að finna bæði fagurt mál og mikla andlega fæðu. Hún talar um reynslu sína frá Noregi, en þar var mikil áhersla lögð á kristinfræði og hvað það hafi haft góð áhrif á hana. Hún er í þessari grein að hvetja til þess að þegar fræðslulögin frá 1946 verði endurskoðuð verði allir þeir sem aðhyllast kristinfræðikennslu að taka höndum saman og hafa áhrif. Að hvetja til þess að kristinfræði verði kennd eina stund á viku og ekki sé það mikið til ætlast á móts við öll hin fögin sem eru kennd (Halldóra Bjarnadóttir, 1956).

Halldóra skrifaði formála og síðasta kafla ævisögu sinnar sem Vilhjálmur S. Vilhjálmsson tók saman árið 1960 í samvinnu við hana. Einnig tók hún saman bókina Vefnaður á íslenskum heimilum á 19. öld og fyrri hluta 20. aldar sem gefin var út árið 1966 þegar Halldóra var komin yfir nírætt. Í þeirri bók gerir hún meðal annars grein fyrir áhöldum og efnum sem notuð eru við handavinnu og eru þar frásagnir fjölda fólks um hvernig verkin skuli unnin. Þá segir hún frá handavinnu úr hverjum landsfjórðungi fyrir sig sem hún kynntist á ferðum sínum um landið. Einnig prýðir bókina fjöldi ljósmynda af handverki og vélum sem notaðar hafa verið til handverks. Hún tileinkar foreldrum sínum bókina og í formála hennar ritar hún að hún hafi heyrt talað um ullina frá því að hún man fyrst eftir sér. Einnig ritar hún þar að „við föður- og móðurhné hafi hún kynnst ullinni og lært að virða eiginleika hennar. Seinna kom svo spuni og vefnaður til sögunnar“ (Halldóra Bjarnadóttir, 1966). Hún hefur því kynnst handavinnunni strax í barnæsku og hafði hana að aðaláhugamáli sínu allt sitt líf eins og áður kom fram.
Upp
 

Í þriðja bindi ritraðarinnar Fæðing nútímamannsins er að finna nokkuð góða umfjöllun um skólastjóratíð Halldóru á Akureyri. Þar kemur meðal annars fram að baráttumál Halldóru um úrbætur í skólanum voru fjölmörg og lét hún fátt stöðva sig í þessari baráttu (Jón Hjaltason, 2000).
Upp
 

Halldóra framkvæmdi hluti sem margir hefðu ekki haft kjark til að gera. Eftirfarandi frásögn er gott dæmi um það hvernig Halldóra lét þá sem minna máttu sín skipta sig miklu máli og var boðin og búin að aðstoða þá:
Hún kallaði til sjálfboðaliða og koma á fót prjóna- og saumstofu í Barnaskólanum á Akureyri seinni hluta dags. Hún fór inn á heimili efnameiri fjölskyldna í bænum og fór inn í fataskáp þeirra og sagði „þú hefur ekki með þetta að gera, ég fæ þessi föt hjá þér“. Upp úr þeim var svo sniðið og saumað af sjálfboðaliðum. Peysur voru einnig raktar upp og var prjónað úr garninu aftur. Halldóra hafði alltaf ákveðin heimili í huga á hverju vinnukvöldi og sagði í byrjun hverrar vinnustundar: „Nú saumum við fyrir þetta eða hitt heimilið“. Auðvitað voru það börnin fyrst og fremst sem hún hafði í huga. Flutti hún fötin á sleða með aðstoð vinkonu sinnar. Eitt sinn fóru þær alla leið að Mýrarlóni þar sem bjuggu sjö lítil börn sem höfðu ekki komist út í marga daga vegna klæðaleysis og kulda. Augun í börnunum ljómuðu og einn drengurinn hrópaði „Nú getum við farið út á morgun“ (Jenný Karlsdóttir og Þórdís Ingvadóttir, 1982). Þannig var Halldóra boðin og búin að rétta þeim sem þurftu hjálparhönd með sinni alkunnu röggsemi.

Halldóra lést á Héraðssjúkrahúsinu á Blönduósi 28. nóvember 1981 þá 108 ára gömul, elst allra Íslendinga (Jenný Karlsdóttir og Þórdís Ingvadóttir, 1982). Hennar er nú einkum minnst sem helsta málsvara gamla íslenska heimilisiðnaðarins, íslenskrar ullar og tóvinnu. Nægir þar að minna á Halldórustofu í Heimilisiðnaðarsafninu á Blönduósi, þátt Halldóru í söfnun muna úr íslenskri ull og skrif hennar um heimilisiðnað (Heimilisiðnaðarsafnið Halldórustofa, 2005). Einnig var Halldóra fyrsta íslenska konan sem stjórnaði stórum barnaskóla hér á landi. Gerði hún það af mikilli framsýni og skörungskap eins og svo margt annað sem hún tók sér fyrir hendur á sinni löngu og árangursríku ævi.
Upp