Ingibjörg H. Bjarnason
(1868-1941)


 

Þegar móðir Ingibjargar flutti til Reykjavíkur fjórum árum eftir andlát eiginmanns síns lét hún tvö börn sín í umsjón Páls Sigfússonar stud.jur en hann hafði þá þegar starfað í þrjú ár sem verslunarstjóri og heimiliskennari barna þeirra. Að lokinni fermingu flutti Ingibjörg suður til Reykjavíkur og hóf nám haustið 1881 í þriðja bekk Kvennaskólans í Reykjavík. Árin 1882-1884 naut Ingibjörg leiðsagnar Þóru Pétursdóttur, einnig þekkt sem Þóra biskups og stundaði hún hjá henni nám í teikningu, dönsku og ensku. Sú kunnátta átti eftir að koma sér vel er Ingibjörg stundaði nám í Kaupmannahöfn fyrst 1884 og svo aftur 1886-1893 (Björg Einarsdóttir, 1986).

Á námsárum sínum í Danmörku komst hún í kynni við Lingsleikfimi og lauk leikfimikennaraprófi fyrst Íslendinga vorið 1892 frá Poul Petersens Institut. Ingibjörg lagði alla tíð ríka áherslu á mikilvægi íþróttakennslu og má með sanni segja að hún hafi verið brautryðjandi á því sviði. Einnig stundaði hún nám í hinum ýmsu greinum er tengdust uppeldi- og menntun (Björg Einarsdóttir, 1986).
Ingibjörg vildi vera áfram í Kaupmannahöfn en það var eindreginn vilji móður hennar að börn hennar snéru aftur til Íslands að námi loknu (Sigríður Briem Thorsteinsson, 1974).

Árið 1893 hóf Ingibjörg störf sem kennari við Barnaskólann og Kvennaskólann í Reykjavík. Hæfileikar hennar á sviði kennslu komu fljótlega í ljós. Eftir að hafa starfað sem nánasti samstarfsmaður Þóru Melsteð skólastjóra um nokkurt skeið tók Ingibjörg við starfi hennar er hún lét af störfum sökum aldurs 1906. Því starfi gegndi Ingibjörg í 35 ár. Greinilegt er að skólinn hefur skipað stóran sess í lífi Ingibjargar því við andlát hennar arfleiddi hún skólann að flest öllum eigum sínum og eru skrifstofuhúsgögn hennar enn á skrifstofu skólastjóra (Björg Einarsdóttir, 1986).

Ingibjörg lét einnig mjög til sín taka í félagsmálum og þá aðallega í málefnum kvenna. Var hún einn stofnenda Lestrarfélags kvenna í Reykjavík. Hún var einnig ein tólf kvenna er samdi frumvarp er flutt var á Alþingi árið 1915 um þörfina fyrir byggingu Landspítala. Má segja að það hafi verið upphafið á þeirri miklu fjáröflun sem fram fór á næstu árum. Ingibjörg var einnig skipuð formaður Landspítalasjóðs Íslands frá stofnun hans til æviloka (Björg Einarsdóttir, 1986). Einnig sat hún í menntamálaráði á árunum 1928-1932 (Alþingi 2001). Ingibjörg helgaði líf sitt baráttumálum sínum sem áttu hug hennar allan. Hún giftist aldrei og eignaðist engin börn. Henni er að jafnaði lýst sem ákveðinni konu sem jafnframt bjó yfir mikilli gæsku og kímnigáfu (Björg Einarsdóttir, 1986).
Ingibjörg tók svo sæti á alþingi 1922 fyrst íslenskra kvenna. Fjallað verður um vinnu hennar á Alþingi í þágu menntamála síðar í þessari ritgerð.
Upp
 

Fyrsta verkefnið er beið Ingibjargar er hún tók við starfi skólastjóra af Þóru Melsteð var að útvega fullnægjandi húsnæði. Sökum mikillar aðsóknar var húsakostur skólans orðinn allt of lítill og vísa þurfti stúlkum frá er sóttu um. Ingibjörgu tókst að útvega leiguhúsnæði við Fríkirkjuveg sem mætti þörfum skólans betur og rúmaði fleiri nemendur. Húsmæðradeild skólans sem hafði verið lögð niður vegna plássleysis var þar opnuð á ný. Í þessari nýju deild voru 12 nemendur sem bjuggu í skólanum en þar að auki var heimvist fyrir 18 stúlkur. Skólinn bjó við góðan orðstýr undir stjórn Ingibjargar og sóttust margir eftir að koma dætrum sínum að. Greinilegt er að þegar lesið er um störf Ingibjargar að henni var annt um velferð nemenda sinna og ætlaðist til hins sama af samstarfsfólki sínu. Í ræðu sem Ingibjörg flutti við fyrstu skólasetningu Kvennaskólans í nýja húsnæðinu við Fríkirkjuveg og birt er útdráttur úr í bókinni Kvennaskólinn í Reykjavík 1874-1974 sést að Ingibjörg taldi að mikilvægt væri að læra fyrir lífið en ekki eingöngu til að ná prófum. Einnig talar hún um mikilvægi þess að nemendur skólans sýni ábyrgð og að menntun snúist um að auðga sálina. Hægt er að greina hjá henni mikla umhyggju fyrir starfi sínu sem og nemendum í þessari ræðu (Sigríður Briem Thorsteinsson, 1974).

Ingibjörg fylgdist vel með menntaumræðunni í samfélaginu og fór oft til útlanda til að kynna sér nýjar hugmyndir. Sem dæmi má nefna að Kvennaskólinn í Reykjavík var fyrsti skólinn sem kenndi umönnun ungabarna, skyndihjálp og heimahjúkrun (Sigríður Briem Thorsteinsson, 1974).
Upp
 

Það var um miðjan þriðja áratug 20. aldarinnar að kvenréttindahreyfingin stóð höllum fæti. Það var ekki síst vegna þeirrar togstreitu sem hafði myndast um afstöðuna til eðlis og hlutverks kvenna. Hún beindist að mestu leyti að því hvort konur gætu fært sig yfir á hið opinbera svið sem hafði verið þeim ósnertanlegt að mestu öll þessi ár (Sigríður Matthíasdóttir, 2004.) Þessari togstreitu verður ef til vill hvað best lýst með eftirfarandi orðum: „Átti þjóðfélagshlutverk kvenna fyrst og fremst að stjórnast af kynhlutverki þeirra eða skyldi einnig líta á konur sem einstaklinga sem færu með ákveðin völd innan þjóðarinnar“ (Sigríður Matthíasdóttir, 2004, bls. 300).

Ingibjörg setti málefni af þessu tagi á oddinn í kosningabaráttu sinni og hélt því fram að konur jafnt sem karlmenn gætu aflað sér þekkingar á ýmsum málefnum og konur gætu jafnvel bætt karlmönnunum upp ákveðinn skilning á löggjöfinni sem myndi skipta þjóðina miklu máli. Mikil umræða var um hvort að sókn kvenna út í atvinnulífið hefði slæm áhrif á fjölskyldulíf og börn. Skoðanir voru margbreytilegar og má sem dæmi taka þá hugmynd Ragnhildar Pétursdóttur fyrsta formanns Kvenfélagasambands Íslands, að hússtjórn og matreiðsla væri í raun þegnskyldunám fyrir konur. Ingibjörg var ekki sammála og hélt því staðfastlega fram að konur gætu vel sinnt störfum sínum utan heimilis ásamt því að sinna barnauppeldi og heimilishaldi (Sigríður Mattíasdóttir, 2004).

Húsmæðrakennsla styrkist mjög ört í byrjun 20. aldar og má sem dæmi nefna að Búnaðarfélagið tók að styrkja fjarkennslu fyrir húsmæður. Húsmæðraskólum fjölgaði einnig ört og var til dæmis stofnuð sérstök húsmæðradeild innan Kvennaskólans í Reykjavík árið 1905. Menntun kvenna jókst á nítjándu öld með tilkomu fjögurra kvennaskóla. Sú þróun í átt að auknum menntamöguleikum kvenna hélt áfram á tuttugustu öld og við lok hennar var ástandið gjörbreytt. Það er samt ljóst að skólakerfið var upphaflega hannað með drengi í huga (Jón Torfi Jónasson, 1997). Hlutverk kvenna hafði verið mjög hefðbundið í gegnum tíðina þar sem þær sinntu hústörfum og barnuppeldi. Þegar að kvennaskólarnir voru stofnaðir á síðari hluta 19. aldar var farið að bjóða upp á bæði bók- og verknám sem var sniðið að þeim þörfum sem konur þóttu hafa. Menntun kvenna átti síðan eftir að þróast þannig að þessi tvö svið skildust meira að. Á þessum tíma þótti mikilvægt að efla húsmæðrafræðslu kvenna vegna þess að hússtjórnin var á þeirra herðum og mikilvægt þótti að vera vel upplýstur (Sigríður Matthíasdóttir, 2004).
Upp
 

Athyglisvert er að á þessum tíma þegar að opinberu jafnrétti kynjanna var að fullu náð var tækifærið notað til að setja svokallaða húsmæðrastefnu í enn fastari skorður en áður. Eitt af aðalmálum umræðunnar var hvort að sérskólar fyrir stúlkur ættu rétt á sér. Ingibjörg var einn heitasti talsmaður sérskólanna og átti sér hauk í horni sem var Jón Magnússon forsætisráðherra. Jónas frá Hriflu var aftur á móti einn helsti andstæðingur þeirra og talaði alfarið gegn því að Kvennaskólinn í Reykjavík yrði ríkisskóli í þeirri mynd sem hann var. Hann mælti með því að honum yrði breytt í húsmæðraskóla. Ingibjörg var mjög á móti þessu og taldi nauðsynlegt fyrir konur að hafa tækifæri til að ganga í sérskóla án þess þó að um húsmæðraskóla væri að ræða og gerði hún mikinn mun á þessum tveimur gerðum skóla. Henni þótti það mjög brýnt að konur mættu nú ganga í þá skóla sem þær lysti að þær hefðu val um sérskóla fyrir konur (Sigríður Matthíasdóttir, 2004).

Ingibjörg hélt staðfastlega í sannfæringu sína að konur gætu vel sómað sér annars staðar í lífinu en innan heimilisins. Hún hnykkti á því í snörpum orðaskiptum við Jónas frá Hriflu að konur hefðu sál og gáfur og gætu meira en staðið bak við eldavélina. Málflutningur hennar þykir benda til siðferðislegrar kvenréttindastefnu þar sem einkenni hennar er að konur séu taldar hæfar á öllum sviðum samfélagsins en ekki aðeins á húsmæðrasviðinu (Sigríður Matthíasdóttir, 2004).

Það sem bar hvað hæst í umræðunni var hvernig skilgreina ætti sérskóla og hvort stúlkur þyrftu vegna séreðlis síns á slíkum skólum að halda. Ingibjörg lagði ríka áherslu á að stúlkur hefðu val um hvað þær vildu gera. Hún benti á að hina hefðbundnu gagnfræðaskóla væri hægt að kalla drengjaskóla og ekki myndu foreldrar vilja senda drengina sína í kvennaskóla. Hún svaraði þeim ásökunum um að Kvennaskólinn í Reykjavík væri ekkert annað en venjulegur gagnfræðaskóli á þann hátt að hann væri það alls ekki þar sem að hann væru byggður upp til að þjóna séreðli kvenna sem best og búa þær undir lífið. Hún sagði að ef hann sinnti ekki þeim hluta þá væri varla hægt að kalla hann sérskóla fyrir ungar stúlkur (Sigríður Matthíasdóttir, 2004). Þessu er ef til hvað best lýst með eftirfarandi orðum: ,,Kvennaskólinn var að hennar mati sérsniðinn að þörfum ungra stúlkna; bóklega námið samsvaraði nokkurn veginn almennri gagnfræðamenntun en auk þess fengi hver stúlka sem þaðan lyki námi ,,allmikla kvenlega sjermenntun “ (Sigríður Matthíasdóttir, 2004, bls. 323).

Ingibjörg og stuðningsfólk hennar lagði ríka áherslu á sérskóla því þeir væru í samræmi við nýjar uppeldisstefnur og væru betur sniðnir að kvenlegu séreðli. Það skal taka það fram að Ingibjörg trúði á séreðli kvenna og taldi að hlúa skyldi að því sérstaklega. Hún var á þeirri skoðun að karlmenn gætu aldrei sett sig fullkomlega í spor kvenna og því væri stúlkum hollt að umgangast eldri konur. Þetta þýddi þó að sjálfsögðu ekki það að stúlkur ættu ekki að njóta sömu réttinda og karlmenn. Í kjölfar þessa komu upp alls kyns undarlegar kenningar samstarfsmanna Ingibjargar á þingi um andlegt atgervi kvenna. Þeir töldu það vera rök fyrir þörfina á sérskóla því þær þyldu ekki sama álag og drengir og þyrftu því annað uppeldi. Ingibjörg mótmælti þessu aldrei og var stuðningnum fegin. Andstæðingar hennar börðust þó af mikilli snilld þar sem þeir spiluðu með nýjar hugmyndir um jafnrétti. Þeir vildu ekki leggja ólíkt eðli til grundvallar menntunar. Í raun voru hugmyndir þeirra byggðar á gömlum hugmyndum um stöðu kynjanna sem að þeir vildu byggja heila menntastefnu á eða hina svo kölluðu húsmæðrafræðslu (Sigríður Matthíasdóttir, 2004).
Upp
 

Ingibjörg var merkiskona. Hún lifði fjölbreyttu og áhugaverðu lífi. Það hefur örugglega ekki reynst auðvelt að vera fyrsta og eina konan á Alþingi á þessum tíma. Hún lét það þó ekki á sig fá og fann ætíð leiðir til að koma hugðarefnum sem og baráttumálum sínum á framfæri. Starf hennar innan veggja Kvennaskólans í Reykjavík má heldur ekki gleymast en þar vann hún mikið og gott starf. Hún kom á ýmsum nýjungum svo sem kennslu í skyndihjálp og umönnun ungbarna sem án efa hefur verið mjög nauðsynlegt. Einnig er varla hægt annað en að minnast á sérstöðu hennar í íþróttakennslu en hún var fyrst Íslendinga til að taka próf í slíkum fræðum. Starf hennar á Alþingi vegur sem fyrr segir þungt þegar litið er á ævi hennar. Þar kom hún fram hugmyndum sínum um skólann sinn og menntun kvenna og hafði án efa gífurlegur áhrif á þá umræðu. Hún barðist fyrir því að konur fengju að mennta sig og eiga möguleika á starfi utan heimilis. Á sama tíma vildi hún að hlúð yrði að því séreðli sem henni fannst konur hafa sem aðalábyrgðarmenn uppeldis og heimilis. Hún vildi veita stúlkum sérstaka menntun sem myndi gagnast þeim í lífinu sjálfu. Hún var þó ekki að meina með þessu að konur hefðu ekki sömu réttindi og karlmenn og lagði ríka áherslu á jafnrétti kvenna. Það er því ljóst að hún hafði víðtæk áhrif á menntun kvenna bæði með starfi sínu á Alþingi og við Kvennaskólann í Reykjavík. Hún var sannur málsvari kvenna hvarvetna eins Kristín Ástgeirsdóttir orðar á svo skemmtilegan hátt í meistaraprófsritgerð sinni, bæði í sambandi við menntun og almenna réttindabaráttu.
Upp