Geðveilur, manntafl og tónlist
|
Þótt reitir skákborðsins séu bara 64 eru engar tvær skákir eins. Þessi
takmarkalausa fjölbreytni skáklistarinnar hefur leitt suma að þeirri
niðurstöðu að skák geti framkallað geðveiki, og eru þá nokkrir geðveilir
skáksnillingar nefndir til sögunnar og einnig smásaga Stefans Zweig,
Manntafl, sem til er í
íslenzkri þýðingu Þórarins Guðnasonar læknis og hefur bæði verið
kvikmynduð og sviðsett í Borgarleikhúsinu. Skákin er ekki ein á báti. Í
vestrænni tónlist eru tónar tónstigans bara tólf, en samt eru engin tvö
tónverk eins nema annað þeirra sé stolið. Ótæmandi fjölbreytni
tónlistarinnar vekur yfirleitt engar grunsemdir um að valda geðveiki.
Mörg önnur fyrirbæri mannlífsins og náttúrunnar búa einnig yfir
óendanlegri fjölbreytni líkt og manntafl og tónlist, t.d. mannlífið
sjálft. Engir tveir menn eru eins nema þeir séu eineggja tvíburar.
Óþrjótandi fjölbreytni reynist fæstum þrúgandi, heldur þvert á móti. Hún
er eðlilegt ástand.
|
Þessar hugrenningar kvikna m.a. af bandarískri heimildarmynd frá 2011,
Bobby Fischer Against the World.
Fischer er mörgum Íslendingum minnisstæður, fyrst fyrir
heimsmeistaraeinvígið gegn Boris Spasskí í Laugardalshöllinni í
Reykjavík sumarið 1972 og síðan fyrir síðustu æviárin þegar hann bjó á
Íslandi 2004-2008, útlægur frá Bandaríkjunum, heimalandi sínu, fyrir að
hafa brotið gegn viðskiptabanni Bandaríkjanna gegn Júgóslavíu með því að
tefla þar aftur við Spasskí. Þótti mörgum þá hafa fallið talsvert á
fyrri snilld beggja. Einvígi Fischers og Spasskís 1972 var ævintýri
líkast, en þó ekki vegna ólíkindaláta Fischers öndvert fágaðri framkomu
Spasskís sem lét ljúfmannlega undan kenjum Fischers og sagði síðar að
það hefði e.t.v. kostað hann sigur. Spasskí hafði aldrei áður tapað
fyrir Fischer. Andrúmsloftið í höllinni var þvílíkri spennu þrungið að
heyra mátti saumnál detta í mannþrönginni, þótt langur tími liði oft á
milli leikja. Fischer varð stöku sinnum á vegi mínum í Reykjavík. Hann
birtist á málstofu í hagfræði í Háskólanum, því að þar voru þá staddir
tveir Nóbelsverðlaunahafar. Þar þóttist Fischer finna viðeigandi
félagsskap. |
Annars snillings er vert að minnast nú af öðru tilefni. John Nash
stærðfræðingur sem fékk Nóbelsverðlaun í hagfræði 1994 fórst um daginn í
bílslysi ásamt konu sinni, Alice. Þau voru á heimleið frá Noregi þar sem
Nash voru veitt Abelsverðlaunin sem sumir kalla Nóbelsverðlaun
stærðfræðinga. Ég sá Nash fyrst tilsýndar á námsárum mínum í Princeton
fyrir 40 árum, þar sem hann flæktist um háskólalóðina, fárveikur að sjá.
Hann hafði rösklega tvítugur skrifað 27 blaðsíðna doktorsritgerð þar sem
hann bætti nýjum víddum við leikjafræði og lagði grunninn að eigin
frægð. Leikjafræði fjallar um viðbrögð manna hvers við atferli annars.
Henni má beita t.d. við að greina eða jafnvel girða fyrir vinnudeilur.
Átök um kaup og kjör eru ekki aðeins átök milli launþega og
vinnuveitenda, heldur stundum einnig innbyrðis átök launþega um
launahlutföll eins og t.d. nú þar sem einn hópur fer fram á sömu
kjarabót og annar hefur samið um. |
Nash
sýktist af geðklofa um þrítugt og glímdi við sjúkdóminn í 30 ár. Um sextugt tók
honum að batna aftur án læknishjálpar eða lyfjagjafar sem er sjaldgæft. Ég hitti
hann í Stokkhólmi 1994 þegar hann kom þangað að taka við Nóbelsverðlaununum.
Hann var þá fullfrískur að sjá og heyra. Nemandi hans og samkennari Harold Kuhn
sem lézt í fyrra flutti Nóbelsfyrirlesturinn í Stokkhólmi fyrir hönd Nash sem
var í salnum. Eins og til að undirstrika að hann væri fær í flestan sjó notaði
Nash heimsóknina til Svíþjóðar m.a. til að halda málstofu í eðlisfræðideildinni
í Uppsölum. Nóbelsverðlaunin auðvelduðu honum og Alice, sem studdi hann í blíðu
og stríðu, að bæta sér upp að hluta árin 30 sem þau misstu í veikindin. Sonur
þeirra glímir við sama sjúkdóm og faðirinn. |