Andvaraleysi
Ef menn læra ekki af reynslunni eða gleyma henni eða þykjast gleyma,
endurtaka þeir þeim mun heldur mistök fyrri tíðar. Sagan geymir ýmis
átakanleg dæmi um afdrifaríka gleymsku. |
Bankahremmingar síðustu ára vitna um vandann. Byrjum í Bandaríkjunum.
Upphaf hremminganna þar má rekja til þess, að Bandaríkjaþing felldi úr
gildi regluverkið, sem Franklin Roosevelt forseti og bandamenn hans á
þingi höfðu leitt í lög í kreppunni miklu snemma á fjórða áratug síðustu
aldar. Lög og reglur bönnuðu bönkum eftirleiðis að braska með innstæður
og taka með því móti áhættu á kostnað annarra. Þetta fyrirkomulag
reyndist vel. En bankamönnum héldu engin bönd eftir 1980. Þeir fylltu
gullkistur stjórnmálamanna og flokka og fengu þá smám saman til að
þykjast ekki muna eftir því, sem allir áttu að vita um varnir
ríkisstjórnar Roosevelts gegn nýrri kreppu. Því fór sem fór. Kannski
voru mistök Roosevelts þau að reyna ekki að leiða kreppuvarnirnar í
stjórnarskrá, því að þá hefði stjórnmálamönnunum ekki veitzt svo auðvelt
að nema þær úr gildi. Málið er samt ekki einfalt, þar eð Kanadamenn hafa
aldrei talið sig þurfa að banna brask með innstæður og hafa aldrei
kallað yfir sig bankakreppu, jafnvel ekki í kreppunni miklu,
heimskreppunni 1929-39. Það kann að stafa af því, að kanadískir
stjórnmálamenn hafa ævinlega haldið sig í hæfilegri fjarlægð frá
bankamönnum og ekki heldur þegið umtalsvert fé af bönkunum: þar hefur
ekki verið innangengt á milli. Í Kanada er ýmislegt eins og það á að
vera. Meðalfjölskylda í Kanada hefur nú í fyrsta sinn frá því mælingar
hófust meira milli handanna en meðalfjölskylda í Bandaríkjunum.
|
Bandaríkin eru annað mál. Þar endurtók sagan sig, en þó ekki nema til
hálfs, þar eð ríkisstjórnir Bandaríkjanna og Evrópu brugðust að ýmsu
leyti rétt við falli Lehman Brothers 2008 og öðrum hremmingum og komu
þannig í veg fyrir, að af hlytist ný heimskreppa. Rétt viðbrögð voru
þau, sem menn höfðu lært af kreppunni miklu og hagfræðinemar læra í
þjóðhagfræði, t.d. hjá mér í Háskóla Íslands: að stíga þegar svo ber við
á bensínið með því að auka peningamagn í umferð, lækka vexti, auka
útgjöld ríkisins, lækka skatta o.s.frv. Skammtarnir voru að vísu ekki
nógu stórir frá mínum bæjardyrum séð og margra annarra, þar eð öðrum
fannst, að ekki væri á skuldir og ríkishallarekstur bætandi og mátti til
sanns vegar færa. Niðurstaðan var málamiðlun. Árangurinn varð minni en
hann hefði getað orðið að minni hyggju, og enn er staða heimsbúskaparins
tvísýn sex árum eftir fall Lehman Brothers. |
Næsta dæmi er náskylt. Þegar Grikkir komust í kröggur 2009, kallaði
ríkisstjórn landsins á þríeyki sér til hjálpar: Alþjóðagjaldeyrissjóðinn
(AGS), Evrópusambandið (ESB) og Evrópska seðlabankann (ECB). Vandi
Grikklands var skuldavandi ríkisins, ekki bankavandi. Grikkir kunnu
fótum sínum ekki forráð eftir inngöngu landsins í ESB 1981, þeir tóku
lán í erlendum bönkum í stórum stíl og lentu síðan í vanskilum. Þríeykið
kom Grikklandi til bjargar með því skilyrði, að Grikkir hertu mjög
sultarólina. Atvinnuleysi í Grikklandi rauk úr 8% af mannaflanum upp í
18%, og við það veiktist vitaskuld geta Grikklands til að standa skil á
skuldum ríkisins. Með því að heimta svo harkalegan niðurskurð í
Grikklandi gerði þýzka ríkistjórnin sig seka um gleymsku, þar eð engin
Evrópuþjóð ætti að vita og muna það betur en Þjóðverjar, hversu
alvarlegar afleiðingar það getur haft að leggja of þungar byrðar á þjóð
í þrengingum. Svo fór í Versalasamningunum 1919, þegar bandamenn,
sigurvegarar í fyrra stríði, lögðu svo þungar skaðabætur á Þjóðverja, að
þýzkir kjósendur lögðu hlustir við málflutningi nasista og hleyptu þeim
til valda 1933. Kreppan lagðist á sömu sveif. Ýmislegt bendir til, að
þýzka stjórnin hafi ráðið för í þríeykinu, bæði harður málflutningur
Angelu Merkel kanslara gagnvart Grikkjum og sú staðreynd, að AGS fór
ásamt Norðurlöndum mildari höndum um Ísland ári fyrr með allgóðum
árangri. Sjóðurinn hafði brennt sig í Suðaustur-Asíu 1997-98 og ekki
gleymt sögunni. |
Þeir, sem tala enn um „svokallað hrun“ hér heima, hafa engu að gleyma.
Þeir sjá ekkert athugavert. Alþingi ályktaði að vísu einum rómi 2010, að
„taka verði gagnrýni
á íslenska stjórnmálamenningu
alvarlega.“ Ekkert bendir til, að hugur hafi fylgt máli. Bankarnir
standa bólgnir á brauðfótum með fullar hendur fangins fjár og eru nú
byrjaðir aftur að borga bónusa og auglýsa grimmt í sjónvarpi – og halda
áfram að bera fólk út af heimilum sínum. Landbankinn, ríkisbankinn, býst
til að reisa sér glæsihöll á hafnarbakkanum í Reykjavík eins og ekkert
hafi í skorizt. Hér þyrfti að vera kanadískur banki, ótengdur
stjórnmálalífinu, ef líf skyldi kalla. |