31
Að vera frjálslyndur
Náttúrufræðingar eru yfirleitt umhverfisverndarsinnar. Hvernig ætti annað að vera? Þeim hlýtur að vera sérstaklega umhugað um náttúruna, land og sjó, umhverfi okkar allra. Þess vegna lögðu þeir stund á náttúrufræði í skóla. Þess vegna vinna þeir flestir við náttúrufræðileg viðfangsefni af ýmsu tagi að loknu námi. Það stendur þeim næst að vara almenning og stjórnvöld við hvers kyns umhverfisspjöllum, þegar svo ber við, og leggja á ráðin um náttúruvernd til sjós og sveita. Til þess hafa þeir upplag, þjálfun og þekkingu.
1. Náttúra, mengun og markaður
Með líku lagi eru hagfræðingar yfirleitt frjálslyndir. Hagfræðin sjálf gerir þá flesta frjálslynda, ef þeir voru það ekki fyrir. Með þessu á ég einfaldlega við það, að hagfræðingar eru yfirleitt hlynntir markaðslausnum á aðskiljanlegum efnahagsvandamálum, þegar slíkum lausnum verður við komið á annað borð. Þeir telja með öðrum orðum, að ráðstöfun takmarkaðra gæða þessa heims verði allajafna hagfelldust af sjónarhóli almennings, þegar verð á vörum og þjónustu af flestu eða öllu tagi er ákveðið á ópersónulegum markaði án íhlutunar stjórnvalda eða hagsmunasamtaka. Þeir gera sér þó jafnframt grein fyrir því, að stundum getur markaðurinn brugðizt, þannig að afskipti almannavaldsins eru nauðsynleg á afmörkuðum sviðum, eins og til dæmis til að halda uppi lögum og reglu, til að tryggja viðunandi félagslegt öryggi og til að styrkja listir, menntir og vísindi, svo sem tíðkast um allan heim.
Þessi sameiginlega skoðun hagfræðinga er reist á fræðilegum rökum og reynslu, sem ná næstum tvö hundruð og tuttugu ár aftur í tímann eða allar götur aftur til Adams Smith, föður hagfræðinnar, sem birti bókina góðu, Auðlegð þjóðanna, árið 1776. Þessi arfleifð mótar sameiginleg viðhorf alls þorra góðra hagfræðinga til efnahagsmála um allan heim, þótt hagfræðinga geti að sjálfsögðu greint á um stjórnmál ekki síður en annað fólk, en það er önnur saga.
Ill meðferð almannafjár og fátækt orka á hagfræðing nokkurn veginn eins og umhverfisspjöll og uppblástur orka á náttúrufræðing. Hagfræði kennir mönnum að bera virðingu fyrir verðmætum, alveg eins og náttúrufræði kennir mönnum að bera virðingu fyrir umhverfinu. Hagfræðingar eru andvígir viðskiptahöftum og skömmtun og alls kyns öðrum spjöllum á gangverki markaðshagkerfisins með sams konar rökum og sama hugarfari og náttúrufræðingar, sem eru mótfallnir mengun og náttúruskemmdum.
Fellir hagfræðingur gildisdóm, þegar hann gagnrýnir stjórnvöld fyrir ákvarðanir, sem hann telur bitna á afkomu fólks og fyrirtækja? Fellir náttúrufræðingur gildisdóm, þegar hann leggst gegn ráðstöfunum, sem myndu spilla náttúrunni? Fer eðlisfræðingur út fyrir vísindaverksvið sitt, þegar hann varar yfirvöld við afleiðingum kjarnorkusprenginga? Eru fræðimenn farnir að skipta sér af stjórnmálum í þessum þrem dæmum? Nei, það þarf ekki endilega að vera. Þeir eru yfirleitt þvert á móti að gegna fræðaskyldum sínum gagnvart almenningi, hver á sínu sviði. Öðru máli gegnir hins vegar um eðlisfræðing, sem leggur á ráðin um efnahagsmál, eða um hagfræðing, sem blandar sér í umræður um atómsprengjur: það eru stjórnmál.
Almannahagur og hagkvæmni eru ær og kýr hagfræðingsins, alveg eins og óspillt náttúra er takmark náttúrufræðingsins. Sjónarmið hagfræðingsins og náttúrufræðingsins geta að sönnu stangazt á, eins og til að mynda þegar hagfræðingurinn mælir með virkjun vatnsfalls með efnahagsrökum, þótt náttúrufræðingurinn leggist gegn virkjuninni af umhverfisástæðum. En efnahags- og umhverfissjónarmið geta líka farið saman. Nú skulum við skoða það betur.
2. Gjald fyrir mengun
Tökum dæmi. Þegar ég horfi út um gluggann minn í Odda, sé ég Vatnsmýrina, sem var einu sinni nógu falleg til þess að verða Tómasi Guðmundssyni að yrkisefni. Nú hefur Háskólinn lagt stóran skika af mýrinni næst Odda undir tímabundið bílastæði til að bregðast við umferðaröngþveitinu, sem hefur verið til talsverðra vandræða á Háskólalóðinni undanfarin ár. Mýrin er nú ekki nema svipur hjá sjón.
Hagfræðingar kunna einfalda lausn á mengunarvandamálum sem þessum: stöðumælagjald! Með því að leggja til dæmis 100 króna gjald á bíl á dag, væri hægt að slá tvær flugur í einu höggi: (a) draga úr umferð um lóðina nóg til þess að bæta fyrir umhverfisspjöllin, sem búið er að vinna í Vatnsmýrinni og víðar, og (b) afla Háskólanum umtalsverðra tekna. Ekki veitir af. Hundrað krónur á bíl á dag í átta mánuði myndu til dæmis skila Háskólanum um sextán milljónum króna á ári á hverja þúsund bíla. Það munar um minna. Til samanburðar kostar kaffibolli 50 krónur á kaffistofunni í Odda.
Sumir virðast halda, að hér sé einhver sérstök Chicago-hagfræði á ferðinni. Þegar menn nefna Chicago til sögunnar í þessu sambandi, eru þeir yfirleitt að reyna að gefa það í skyn, að markaðslausnir á mengunarvandamálum eigi eitthvað skylt við stjórnmálaskoðanir og hugmyndafræði svo nefndra hægri manna á þeim slóðum og annars staðar. Svo er þó alls ekki. Næstum allir hagfræðingar líta stöðumælagjöld (og mengunargjöld og markaðsbúskap yfirleitt) sömu augum -- og það gera borgaryfirvöld líka hér heima ekki síður en annars staðar sem betur fer, samanber stöðumæla borgarinnar nokkur hundruð metra frá Háskólanum.
Vatnsmýrin er eins og óvernduð fiskimið. Aðgangur að henni er ókeypis enn sem komið er. Hver bílstjóri tekur kraðakskostnaðinn, sem hann leggur á aðra, ekki með í reikninginn, þegar hann ákveður að aka í skólann og leggja bílnum sínum í mýrinni. Markaðurinn fær ekki að njóta sín. Með hæfilegu stöðumælagjaldi er ökumanninum hins vegar gert að greiða kostnaðinn, sem hann leggur á aðra. Þess vegna er hagkvæmt -- og jafnframt réttlátt, myndi flestum finnast -- að draga úr sókn í bílastæðin með gjaldheimtu. Þá minnkar sóknin í stæðin og umferðin um leið.
Og eigandi svæðisins, Háskóli Íslands í þessu dæmi, aflar sér tekna á hagkvæman hátt.
Vísbending, 10. árgangur, 50. hefti, 21. desember 1992.