Efnisyfirlit

Námskeiðslýsing
Tímaáætlun
Dreifiblöð
    10.9.
    17.9.
    24.9
     1.10.
      8.10.
      22.10.
Verkefni
Setningafræðihandbók

Kennari: Höskuldur Þráinsson
                skrifstofa í herbergi 409 í Árnagarði; viðtalstímar á þriðjudögum 15-17
                s. 525-4420; netfang: hoski@hi.is; veffang: www.hi.is/~hoski
Tímar:     á mánudögum kl. 15-18.         Staður: stofa 101 í Árnagarði

Lýsing í kennsluskrá:
Yfirlit yfir íslenska setningagerð, með nokkrum samanburði við setningagerð valinna nágrannamála. Stuðst verður við efni sem er ætlað til birtingar í handbókum um íslenska setningafræði. Verkefni geta ýmist hentað verðandi kennurum (t.d. nemendum í M.Paed.-námi) eða fræðimönnum.

Nánari markmiðslýsing:
Markmiðið með þessu námskeiði er að gefa nokkuð ítarlegt yfirlit yfir alla helstu þætti íslenskrar setningagerðar. Reynt verður að gera það þannig að efnið verði bæði aðgengilegt fyrir þá sem hafa lágmarksundirstöðu úr háskóla í setningafræði en jafnframt verði mönnum gert kleift að fylgjast með því sem hefur verið skrifað um íslenska setningafræði á undanförnum árum og er verið að skrifa þessi misserin, t.d. í Íslensku máli. Gert er ráð fyrir því að þeir sem ljúka M.A.-prófi í íslenskri málfræði þurfi yfirleitt að hafa þessa þekkingu og færni og sömuleiðis þeir sem taka að sér kennslu í þeim málfræðiáföngum í framhaldsskóla þar sem setningafræðileg atriði koma við sögu. Undir lok námskeiðsins verður gefið yfirlit yfir það hvaða hlutverki setningafræði gegnir í málrannsóknum af ýmsu tagi, svo sem rannsóknum á máltöku, málstoli, orðræðugreiningu, stílfræði, máljöfnuði og samanburðarmálfræði og loks tungutækni.

Kennnsluaðferð og námsmat
Kennslan felst fyrst og fremst í því að lesa saman á gagnrýninn hátt drög að handbók um íslenska setningafræði, reyna að átta sig á því efni sem þar er sett fram, finna leiðir til að bæta það og skoða hvernig það nýtist sem yfirlit yfir helstu þætti íslenskrar setningafræði, inngangur að fræðilegri umfjöllun um setningafræði og fræðsla um þátt setningafræðinnar í hinum ýmsu fræðasviðum sem talin eru upp hér á undan. Dreifiblöð byggð á þessu handbókarefni verða lögð fram í tímum en kaflarnir í heild verða gerðir aðgengilegir á netinu jafnóðum (að svo miklu leyti sem samningu þeirra er lokið) og auk þess verður eintak á lesstofu í Árnagarði og á Þjóðarbókhlöðu. Gert er ráð fyrir sem næst vikulegum heimaverkefnum tengdum lesefninu (vægi um 50%) og sum þeirra munu felast í því að lesa einstakar greinar eða bókarkafla er fjalla um það efni sem er á dagskrá hverju sinni og gera grein fyrir því, stundum á gagnrýninn hátt. Á þann hátt fá menn þjálfun í því að lesa um setningafræðileg efni og öðlast um leið nokkra grunnþekkingu á efninu. Síðan er gert ráð fyrir lokaverkefni (vægi um 50%), en það má sníða að áhugasviðum nemenda og hafa það mismunandi fræðilegt eða hagnýtt (t.d. kennslutengt).

Kennslubók
Setningafræðihandbók (í smíðum). Ritstjóri og aðalhöfundur Höskuldur Þráinsson. Meðhöfundar Eiríkur Rögnvaldsson, Jóhannes Gísli Jónsson, Sigríður Magnúsdóttir, Sigríður Sigurðardóttir og Þórunn Blöndal. Drög að einstökum köflum liggja fyrir (sjá dreifiblað).

Auk þessa ítarefni sem verður vísað í jafnóðum, m.a. í tengslum við heimaverkefni.

3.9.     Viðfangsefni:     Kynning á námskeiðinu. Inngangur.
           Lesefni:             1. kafli í Setningafræðihandbók.
           Verkefni:         Fyrsta heimaverkefni afhent.

10.9.     Viðfangsefni:     Setningarleg einkenni orðflokka og orðaröð, fyrri atrenna.
           Lesefni:       Kafli 2.1-2.3 í Setningafræðihandbók.
           Verkefni:       Nemendur skila úrlausn fyrsta heimaverkefnis.
                                        Annað heimaverkefni afhent.

17.9. Viðfangsefni:         Setningarleg einkenni orðflokka og orðaröð, síðari atrenna.
           Lesefni:             Kafli 2.4-2.11 í Setningafræðihandbók.
           Verkefni:         Nemendur skila úrlausn annars heimaverkefnis.
                                      Þriðja heimaverkefni afhent.

24.9.     Viðfangsefni:     Formgerð setningarliða og orðaröð.
           Lesefni:             3. kafli í Setningafræðihandbók.
           Verkefni:         Nemendur skila úrlausn þriðja heimaverkefnis.
                                        Fjórða heimaverkefni afhent.

1.10. Viðfangsefni:         Formgerð setninga og orðaröð.
          Lesefni:             4. kafli í Setningafræðihandbók.
          Verkefni:             Nemendur skila úrlausn fjórða heimaverkefnis.
                                        Fimmta heimaverkefni afhent.

8.10.  Viðfangsefni:     Setningarleg og merkingarleg hlutverk liða,
                                     orðaröð, merking og rökformgerð.
          Lesefni:             5. og 6. kafli í Setningafræðihandbók.
          Viðfangsefni:     Nemendur skila úrlausn fimmta heimaverkefnis.
                                    Sjötta heimaverkefni afhent.
 
 

22.10. Viðfangsefni:     Aðalsetningar, aukasetningar og nafnháttarsambönd.
           Lesefni:             7. og 8. kafli í Setningafræðihandbók.
           Viðfangsefni:     Nemendur skila úrlausn sjötta heimaverkefnis.
                                        Sjöunda heimaverkefni afhent.

29.10. Viðfangsefni:     Merkingarflokkar nafnorða og sagna, magnliðir, setningagerð,
                                        háttur, horf, tíð og mynd.
           Lesefni:        9., 10. og 11. kafli í Setningafræðihandbók.
           Verkefni:         Nemendur skila úrlausn sjöunda heimaverkefnis.
                                      Áttunda heimaverkefni afhent.

5.11. Viðfangsefni:     Textasamhengi, samræðuhlutverk, setningagerð, fornöfn og tilvísun.
          Lesefni:             12. og 13. kafli í Setningafræðihandbók.
           Verkefni:         Nemendur skila úrlausn áttunda heimaverkefnis.
                                    Níunda heimaverkefni afhent.

12.11. Viðfangsefni:     Færslur setningarliða og vísbendingar um þær.
                                        Beygingarsamræmi. Hlutverk færslna og hömlur gegn þeim.
           Lesefni:             14., 15. og 16. kafli í Setningafræðihandbók.
           Verkefni:         Nemendur skila úrlausn níunda heimaverkefnis.
                                    Tíunda heimaverkefni afhent.

19.11. Viðfangsefni:     Um setningagerð fornmáls og nútímamáls.
           Lesefni:         17. kafli í Setningafræðihandbók.
           Verkefni:         Nemendur skila úrlausn tíunda heimaverkefnis.
                                    Nemendur velja sér lokaverkefni.

26.11. Viðfangsefni:     Setningafræði og málrannsóknir.
           Lesefni:             18. kafli í Setningafræðihandbók.
           Verkefni:    Nemendur skila áætlun/beinagrind vegna lokaverkefnis.
 

miðvikudagur 28.11.     Nemendur geta sótt til kennara
                                        athugasemdir við áætlun/beinagrind lokaverkefnis.

3.12. Viðfangsefni:       Nemendur skila lokaverkefni í hólf kennara.
 

jólafasta:     Nemendur leita að skemmtilegum bókum um setningafræði til að gefa í jólagjöf. Ef þær finnast ekki í nálægum bókaverslunum má áreiðanlega finna þær á netinu, t.d. á amazon.com! Einnig kemur til greina að gefa áskrift að tímaritinu Íslenskt mál, ásamt eldri árgöngum, en þar er að finna talsvert efni um setningafræði, sbr. heimasíðu Íslenska málfræðifélagsins: www.ismal.is/imf

Mánudagur 10.9.
10.9.     Viðfangsefni: Setningarleg einkenni orðflokka og orðaröð, fyrri atrenna:
            sagnir, nafnorð, lýsingarorð.
           Lesefni: Kafli 2.1-2.3 í Setningafræðihandbók.
            Verkefni: Nemendur skila úrlausn fyrsta heimaverkefnis.
                            Annað heimaverkefni afhent.

2.0 Um einkenni orðflokka almennt

(2-1) Einkenni orðflokka -- upprifjun:
a. merkingarleg einkenni
b. formleg einkenni (þ.e. beygingarleg og orðmyndunarleg)
c. setningarleg einkenni

(2-2) Dæmi um formleg einkenni sem eru tilgreind í íslenskum kennslubókum:
a. orð sem fallbeygjast eru fallorð
b. orð sem tíðbeygjast eru sagnorð
c. orð sem hvorki fallbeygjast né tíðbeygjast eru smáorð (eða óbeygjanleg orð)

(1) Dæmi um merkingarleg einkenni sem eru nefnd í kennslubókum:
a. Nafnorð eru heiti á einhverju.
b. Lýsingarorð segja frá eiginleikum.
c. Sagnir greina frá því sem gerist, er eða var.

(2) Dæmi um setningarleg einkenni sem eru nefnd í kennslubókum:
a. Lýsingarorð geta staðið með nafnorðum (og þá oftast á undan þeim).
b. Sagnir í íslensku standa á eftir frumlagi og á undan andlagi í sjálfgefinni orðaröð.

(3) Þrjár spurningar:
a. Hversu algild eru einkenni eins og þau sem hér voru nefnd?
b. Hvort er það einkenni á lýsingarorðum að þau standi á undan nafnorðum eða einkenni á íslensku að þar standi lýsingarorð á undan nafnorðum?
c. Hvort er það einkenni á sögnum að þær standa á eftir frumlagi og á undan andlagi eða einkenni á íslensku að þar hafi sagnir þessa stöðu?

(4) Ath. muninn á einkennum heilla orðflokka (nafnorð, lýsingarorð, sagnir ...) og einkennum einstakra undirflokka (áhrifssagnir, sérnöfn, afturbeygð fornöfn ...).
 

2.1. Sagnorð

2.1.1 Nokkur almenn atriði um (íslenskar) sagnir

(5) Nokkur almenn einkenni (íslenskra) sagna:
tíðbeying (sbr. áður) -- og líka persónu- og tölubeyging:

(2-3) Dæmi um persónu- og tölubeygingu:
a. Fulltrúarnir gengu á dyr.
b. Fulltrúinn gekk á hurð.
c. Samninganefndin mun koma til Reykjavíkur á morgun.
d. Ég hafði aldrei hitt neinn frá Kolbeinsey.
e. Við höfðum aldrei hitt neinn frá Kolbeinsey.
f. Þið getið kannski reynt að hringja í farsímann hennar.
g. Þú getur kannski reynt að hringja í farsímann hennar.

(2-4) Ath. hvaða sagnir það eru sem eru persónubeygðar í (2-3) og svo hér:
a. Samninganefndin kemur til Reykjavíkur á morgun.
b. Ég hitti aldrei neinn frá Kolbeinsey.
c. Þið reynið kannski að hringja í farsímann hennar.
d. Þið hringið kannski í farsímann hennar.

(2-5) Ath. stöðu persónubeygrða sagna -- hún er býsna föst:
a. Þá kemur samninganefndin til Reykjavíkur.
b. Kannski hringir einhver í farsímann hennar.

(6) Eitt af setningarlegum einkennum íslenskra sagna:
Sagnir í íslensku koma í öðru sæti í þegar þær eru persónubeygðar í sjálfgefinni orðaröð. [Hvað þýðir það? Hvenær gerist það ekki t.d.?]

(7) Eitt af megineinkennum íslenskrar setningagerðar:
Reglan um sögn í öðru sæti (so2-reglan), en hún gildir reyndar líka í mörgum nágrannamálum okkar (þó ekki í ensku til dæmis).

(8) Hvað er átt við með því að reglan um sögn í öðrum sæti komi fram í mörgum nágrannamálum okkar en ekki í ensku? Hvað er til marks um það?
Sjá rammagrein (ítarefni, viðbótarefni, rasta ...) í Setningafræðihandbókinni.

(2-6) Af hvaða orðflokki eru feitletruðu orðin -- og hvernig vitum við það?
a. Þeir hylda hvalinn.
b. Dögg tögg rögg.

(2-7) Hvernig samrýmist undanfarandi niðurstaða þessum setningum?
a. Hylda þeir hvalinn?
b. Tögg Dögg rögg?

(9) Ítarefni í rammagrein: Hvað um ensku og önnur nágrannamál m.t.t. þessara atriða sem nú var litið á?

(2-8) Hvað um stöðu (persónubeygðu) sagnarinnar í eftirfarandi dæmum?
Hylda þeir nú hvalinn og reyndist hann óskemmdur.

(2-9) Hver er munurinn á dæmunum í (2-8) og svo þessu?
Þeir hylda nú hvalinn og hann reyndist óskemmdur.

(2-10) Og hvað um stöðu (persónubeygðu) sagnarinnar í þessum dæmum:
a. Far þú og gjör slíkt hið sama.
b. Gjör rétt, þol ei órétt!
b. Skjóttu á markið, drengur!

(2-11) Hvar standa sagnir í fallhætti í íslensku, miðað við aðra setningarliði? Dæmi:
a. Þær hafa keypt fyrirtækið.
b. Þau munu aldrei gleyma föðurlandinu.

(10) Ath. ítarefni um stöðu þýskra sagna til samanburðar (rastagrein).
 

2.1.2 Setningarlegir undirflokkar sagnorða

(2-12) Munurinn á persónulegum sögnum og ópersónulegum (eða persónulegri og ópersónulegri notkun sagna). Í hvaða persónu og tölu standa "ópersónulegar" sagnir?
a. Mig (þf.et.) dreymir (3.p.et.) heim um dimmar kaldar nætur.
b. Þá (þf.ft.) dreymir (3.p.et.) illa ef þeir drekka of mikið rauðvín fyrir svefninn.
c. Okkur (þgf.ft.) líkaði (3.p.et.) þetta vel.
d. Jarðskjálftanna (ef.ft.) gætti (3.p.et.) mest á Dalvík.

(2-13) Sagnir sem taka eða geta tekið með sér þolfallsfrumlag:
a. risana dagaði uppi, dagana lengir, snjóa leysti, vindinn lægði, mig sakaði ekki
b. bátana rak á land, mennina dreif að
c. strákana hryllti við, mig furðar á þessu, þá langar í ís, þig varðar ekkert um það
d. pólfarana kól á fingrum, mig kitlar svakalega, þig svengir ekki strax, Guðmund svimaði
e. þig grunaði ekkert, þá óraði ekki fyrir þessu, mig rámar í þetta

(2-14) Sagnir sem taka eða geta tekið með sér þágufallsfrumlag:
a. umsóknum fjölgaði, eldingunni laust niður, flugvélinni seinkaði
b. bátunum hvolfdi, snjónum kyngdi niður, brakinu skolaði á land
c. mér barst þessi frétt, þeim áskotnaðist mikill heiður, Jóni tæmdist arfur
d. henni blöskraði, þeim hitnaði í hamsi, mér rann reiðin, honum varð hverft við
e. sjúklingunum batnaði, nemandanum fór fram, krökkunum kólnaði, þeim vex ekki skegg
f. öllum ber saman um það, Haraldi datt í hug, þeim kom til hugar, mér er spurn
g. þeim búnaðist vel, skyttunum brást bogalistin, Jóni skrikaði fótur, Gunnari varð á í messunni
h. mér ber að gera þetta, þér ferst, þeim er ekkert að vanbúnaði, honum er styrkur í því

(2-15) Sagnir sem taka eða geta tekið með sér eignarfallsfrumlag:
þess kennir víða, hans missir nú við, birtunnar nýtur lengur þessa dagana, þess þarf ekki

(11) Ath. í þessu sambandi:
a. Hvaða flokkur er stærstur og fjölbreyttastur hér á undan (þ.e. hvaða frumlagsfall taka þær sagnir)?
b. Ath. að stundum fer fallorð í nefnifalli stundum á eftir sögninni í þágufallsdæmunum (er það kannski frumlag?)
c. Allmikið er um föst fylgiorð með þessum sögnum, jafnvel heil orðasambönd, einkum í þágufallsdæmunum. Þá er sjálf sögnin stundum merkingarlítil, t.d. vera eða verða (sbr. verða hverft/illt/bilt við, verða á í messunni, vera ekkert að vanbúnaði, vera styrkur/akkur í einhverju). Í fjórða lagi er hér nokkuð um sagnir sem einnig má nota persónulega, þ.e. með nefnifallsfrumlagi, sbr. eftirfarandi pör til dæmis (sjá nánar í 6. kafla):

(2-16) Dæmi um persónulega vs. ópersónulega notkun "sömu" sagnar:
a. við lengjum tímann - daginn lengir, bændurnir leystu hestana - snjóinn leysti, við lægðum öldurnar - öldurnar lægði, gestgjafarnir drifu mennina í kaffi - mennina dreif að, bændur ráku hestana í hús - bátana rak á land, stelpurnar kitluðu mig - mig kitlaði svakalega, þú grunaðir hann ekki um þetta - þig grunaði ekkert
b. við fjölguðum styrkjunum - umsóknum fjölgaði, þeir seinkuðu ferðinni - flugvélinni seinkaði, vindhviðurnar hvolfdu bátnum - bátnum hvolfdi, við kyngdum þessu - snjónum kyngdi niður, öldurnar skoluðu brakinu á land - brakinu skolaði á land

(12) Spurningar:
a. Eru einhver dæmi um það að frumlag ópersónulegrar sagnar sé gerandi -- eða að frumlag sagnar sé gerandi þegar hún er notuð ópersónulega? (Ath. dæmin í (2-13)-(2-16) í þessu sambandi.

(2-17) Ath. "fjölda þátttakenda" í (eða aðila að) þeim verknaði sem sögnin tilgreinir hér:
a. María gaf Jóni hest. (3)
b. Jón saknaði Maríu. (2)
c. Jón datt. (1)
d. Það rigndi. (0)

(13) Ath. tengsl "þátttakendafjölda" við flokkunina í áhrifssagnir og áhrifslausar sagnir:
a. gefa: áhrifssögn sem tekur tvö andlög
b. sakna: áhrifssögn sem tekur eitt andlag
c. detta: áhrifslaus sögn (= ekkert andlag) sem tekur frumlag
d. rigna: áhrifslaus sögn (= ekkert andlag) sem tekur ekkert (röklegt) frumlag

(2-18) Ath. sérkenni gervifrumlagsins (eða leppsins) það í íslensku:
a. Það rigndi.
b. Þá rigndi.
c. *Þá rigndi það.
d. *Þá það rigndi.

(2-19) Fleiri dæmi um veðursagnir sem geta tekið leppinn (gervifrumlagið) það:
það birtir, það dagar, það dimmir, það frystir, það hlánar, það hlýnar, það hríðar, það hvessir, það kólnar, það rofar til, það skefur, það snjóar, það þiðnar

(14) Ítarefni um veðursagnir og veðurorðið hann í rastagrein í Setningafræðihandbók. Þetta veðurorð hegðar sér ekki eins og það.

(2-20) Ath. að fjöldi "aðila verknaðarins", þ.e. rökliða, er ekki alltaf sami og "fjöldi andlaga og frumlaga". Ath. þessi dæmi með það í huga:
a. Ég snerti bókina. - Ég kom við bókina.
b. Hún kláraði matinn. - Hún lauk við matinn.
c. Hann leysti hnútinn. - Hann losaði um hnútinn.
d. Þau opnuðu ekki kranann. - Þau skrúfuðu ekki frá krananum.

(2-21) Ath. að andlög forsetninga sem sagnir í germynd taka með sér geta ekki komið fram sem frumlag þolmyndar í íslensku, jafnvel þótt forsetningarliðirnir séu rökliðir:
a. Bókin var snert. - *Bókin var komin við.
b. Maturinn var kláraður. - *Maturinn var lokinn við.
c. Hnúturinn var leystur. - *Hnúturinn var losaður um.
d. Kraninn var ekki opnaður. - *Krananum var ekki skrúfað frá.

(15) Spurning: Hvað um dæmi eins og:
Krananum var ekki skrúfað frá (með áherslu á krananum) ?
Er það ekki hugsanleg -- og er það þá ekki þolmyndarsetning þar sem krananum er frumlag (í aukafalli)?

(2-22) Ath. að ekki eru allir forsetningarliðir rökliðir með sögnum. Ath. t.d. til samanburðar tengsl forsetningarliðanna við undanfarandi í þessum dæmum (almenn staðar- og tímaákvæði):
a. Jón datt á svellinu.
b. María svaf í vatnsrúmi.
c. Lambið dó um kvöldið.
d. Guðmundur skokkar á morgnana.

(16) Spurning: Er líklegt að við gætum fundið dæmi um eftirfarandi sambönd í orðabókum (sbr. dæmin í (2-21) og (2-22) hér á undan):
            A:                 B:
koma við e-ð         detta á e-u
ljúka við e-ð         sofa í e-u
losa um e-ð         deyja um e-ð
skrúfa frá e-u     skokka á e-ð

Ath. muninn á sögnum sem taka með sér forsetningar og sögnum sem taka með sér agnir, sbr. (2-23) annars vegar og (2-24) hins vegar:

(2-23) a. Ég kom við bókina. Ég kom við hana. *Ég kom hana við.
b. Hún lauk við matinn. Hún lauk við hann. *Hún lauk hann við.
c. Hann losaði um hnútinn. Hann losaði um hann. *Hann losaði hann um.
d. Þau skrúfuðu frá krananum. Þau skrúfuðu frá honum. *Þau skrúfuðu honum frá.

(2-24) a. Ég tók upp kartöflurnar. *Ég tók upp þær. Ég tók þær upp.
b. Ég lagði til breytingar. *Ég lagði til þær. Ég lagði þær til.
c. Þau settu fram kröfur. *Þau settu fram þær. Þau settu þær fram.
d. Hún tók frá mat. *Hún tók frá hann. Hún tók hann frá.

(2-25) Ath. þolmynd sagna sem taka með sér agnir (með samanburði við dæmin í (2-21) þar sem um er að ræða sagnir sem taka með sér forsetningarliði):
a. Kartöflurnar voru teknar upp.
b. Breytingarnar voru lagðar til.
c. Kröfurnar voru settar fram.
d. Maturinn var tekinn frá.

(17) Ath. að sagnir sem taka með sér sagnfyllingar eru líka sérstakur undirflokkur.

(2-26) Hefðbundin skilgreining hugtaksins sagnfylling:
Fallorð í nefnifalli með áhrifslausum sögnum eins og vera, verða, heita og þykja eru kölluð sagnfyllingar. Þetta geta verið nafnorð (nafnliðir) eða lýsingarorð.
 

(2-27) Dæmi um sagnir sem taka með sér sagnfyllingar:
a. Hún var forseti.
b. Þú verður tannlæknir.
c. Hann heitir Árni.
d. Þeir þóttu góðir.

(18) Ath. ennfremur að flokka má áhrifssagnir eftir því hvaða falli þær stýra á andlagi sínu.

(2-28) Sagnir sem taka með sér eitt andlag:
a. í þolfalli:
borða e-ð, smíða e-ð, laga e-ð, skemma e-ð, hreyfa e-ð, opna e-ð, salta e-ð, lita e-ð ...
b. í þágufalli:
hjálpa e-m, sinna e-m, greiða e-m, snýta e-m, dreifa e-u, aka e-u, loka e-u, ljúka e-u ...
c. í eignarfalli:
sakna e-s, minnast e-s ...
d. í nefnifalli:
e-m líkar e-r, e-m leiðist e-r, e-m áskotnast e-ð, e-m berst e-ð, e-m bregst e-ð ...

(2-29) Sagnir sem taka með sér tvö andlög:
a. í þágufalli og þolfalli:
gefa e-m e-ð, senda e-m e-ð, segja e-m e-ð, selja e-m e-ð, veita e-m e-ð ...
b. í þolfalli og þágufalli:
leyna e-n e-u, svipta e-n e-u, ræna e-n e-u, verja e-n e-u, firra e-n e-u ...
c. í þolfalli og eignarfalli:
krefja e-n e-s, spyrja e-n e-s, biðja e-n e-s ...
d. þágufalli og þágufalli:
lofa e-m e-u, hóta e-m e-u, skila e-m e-u, heita e-m e-u, valda e-m e-u ...
e. í þágufalli og eignarfalli:
óska e-m e-s, unna e-m e-s, biðja e-m e-s ...
f. í þolfalli og þolfalli:
kosta e-n e-ð ...

(18) Stærð "fallaflokka)" tveggja andlaga sagna (nánar um þetta síðar):
a. þágufall + þolfall stærstur,
b. þolfall + þágufall líka nokkuð stór
c. aðrir flokkur eru minni.
Einkum er síðasti flokkurinn smár og kannski aðeins ein sögn í honum ef sagnir eins og kjósa/velja/skipa e-n e-ð (t.d. kjósa Ólaf(þf.) forseta(þf.)) eru ekki taldar þar með. Í slíkum dæmum má nefnilega færa rök að því að síðara þolfallið sé ekki andlag heldur nokkurs konar sagnfylling (sagnfylling með andlagi), sbr. síðar.

(2-30) Dæmi þess að það megi slepa andlagi áhrifssagnar eða láta það ótiltekið:
a. Haraldur borðaði (fiskinn) hratt.
b. María las (bókina) vandlega.
c. Meðhjálparinn opnaði (kirkjuna) og við gegnum inn.
d. Vörðurinn lokaði (dyrunum) og slökkti ljósið.

(2-31) Dæmi um það að ekki megi sleppa andlagi áhrifssagnar eða láta það ótiltekið (stjörnumerktur svigi merkir það):
a. Bifvélavirkinn lagaði *(bílinn) svo við gátum haldið áfram.
b. Kennarinn sinnti *(nemendunum) ágætlega.
c. Móðirin saknaði *(barnanna) mikið.
d. Ég minnist *(þess) ekki.

(2-32) Yfirleitt er auðveldara að sleppa fyrra (þ.e. "óbeina" andlaginu með tveggja andlaga sögnum. Þær eru þó eitthvað mismunandi fastheldnar á síðara andlag sitt:
a. Við gáfum (Maríu) peninga. Við gáfum Maríu ?*(peninga).
b. Þeir lendu (Guðmund) ýmsu. Þeir leyndu Guðmund *(ýmsu).
c. Hún spurði (okkur) margs. Hún spurði okkur ?(margs).
d. Þær lofuðu (þeim) öllu fögru. Þær lofuðu þeim *(öllu fögru).
e. Hann hótaði (henni) barsmíðum. Hann hótaði henni (barsmíðum).
f. Ég óska (honum) þess. Ég óska honum *(þess).
g. Þetta kostaði (hann) mikið. Þetta kostaði hann *(hann).

(2-34) Dæmi um að sagnir geti tekið með sér heilar setningar sem rökliði:
a. Hún telur [að Laxness hafi verið algjör snillingur]
b. Þeir spurðu [hvort þeir mættu koma inn á stígvélunum]
c. [Að verkfall skuli vofa yfir] veldur ríkisstjórninni áhyggjum.
d. [Hvort samningar nást fljótlega] skiptir meginmáli.

(19) Aukasetningar sem gegna hlutverki rökliða eru gjarna kallaðar fallsetningar í íslenskum málfræðibókum. Ástæðan er auðvitað sú að þær hafa svipaða setningarlega stöðu og fallorð.

(2-35) Dæmi um sagnir sem taka með sér nafnháttarsambönd (sum með nafnháttarmerki, önnur án þess):
a. Þú munt vera lögfræðingur.
b. Hún vill verða prófessor.
c. Það byrjaði að snjóa um miðnætti.
d. Þeir reyndu að gera við bílinn.
e. Ég tel Guðmund hafa leikið af sér.
f. Guðmundur virðist hafa leikið af sér.
g. Mér virðist Guðmundur hafa leikið af sér.

(2-36) Dæmi sagna sem geta tekið með sér nafnháttarsamband sem frumlag (ath. að þá er nafnháttarmerkið jafnan með):
a. [Að heilsa ekki samstarfsmönnum sínum] er kjánalegt.
b. [Að nota fæðubótarlyf í óhófi] getur verið hættulegt.
 
 

2.1.3 Yfirlit yfir setningarleg einkenni sagna

(2-37) Nokkur almenn setningarleg einkenni sagna í íslensku:
a. Sagnir geta m.a. beygst í persónu og tölu og laga sig að frumlagi í nefnifalli í persónu og tölu þegar þær eru persónubeygðar.
b. Sögn í persónuhætti stendur í öðru sæti í staðhæfingarsetningum.
c. Sögn í persónuhætti stendur í fyrsta sæti í já/nei-spurningum.
d. Sögn í persónuhætti stendur í fyrsta sæti í sérstökum frásagnarstíl.
e. Sögn stendur í fyrsta sæti í boðháttarsetningum.
f.  Sögn í fallhætti sem stýrist af hjálparsögn fer á eftir hjálparsögninni.

(2-38) Meðal setningarlegra atriða sem einkenna undirflokka sagna í íslensku má telja þessi:
a. Sumar sagnir taka með sér frumlag í aukafalli. Þær eru gjarna kallaðar ópersónulegar af því að þær laga sig ekki að frumlaginu í persónu og tölu heldur standa alltaf í þriðju persónu eintölu ef þær eru í persónuhætti.
b. Sögnum sem taka með sér frumlag í aukafalli má skipta í þolfallssagnir, þágufallssagnir og eignarfallssagnir eftir falli frumlagsins.
c. Sögnum má skipta í flokka hvort þær taka með sér merkingarlegt frumlag eða ekki. Sagnir sem ekki taka merkingarlegt frumlag geta tekið með sér gervifrumlagið (leppinn) það í frumlags stað.
d. Sagnir skiptast í áhrifssagnir (= sagnir sem taka með sér andlag) og áhrifslausar sagnir (= sagnir sem ekki taka með sér andlag).
e. Sumar áhrifslausar sagnir taka með sér forsetningarliði sem eru nátengdar þeim merkingarlega.
f. Sumar áhrifssagnir taka með sér svokallaðar agnir sem ekki hafa áhrif á fallstjórn þeirra.
g. Sumar áhrifslausar sagnir taka með sér sagnfyllingu sem er annaðhvort lýsingarorð eða nafnorð (nafnliður).
h. Áhrifssagnir skiptast í sagnir sem taka með sér eitt andlag og sagnir sem taka tvö andlög.
i. Sögnum sem taka með sér eitt andlag má skipta í flokka eftir falli andlagsins (þolfall, þágufall, eignarfall, nefnifall). Eignarfallssagnir eru sjaldgæfar. Sagnir taka ekki nefnifallsandlag nema þær taki frumlag í þágufalli.
j. Andlagi sumra áhrifssagna má sleppa en aðrar áhrifssagnir eru fastheldnar á andlag sitt.
k. Sögnum sem taka með sér tvö andlög má skipta í flokka eftir falli andlaganna. Sagnir sem taka þágufall og þolfall saman í þessari röð eru algengastar en einnig er nokkuð algengt að sagnir taki þolfall og þágufall.
l. Stundum má sleppa fyrra andlagi tveggja andlaga sagna. Síðara andlagi má mun sjaldnar sleppa.
m. Sumar sagnir geta tekið með sér heilar setningar (með sögn í persónuhætti) sem rökliði, þ.e. í frumlags eða andlags stað.
n. Sumar sagnir geta tekið með sér nafnháttarsambönd í frumlags eða andlags stað. Nafnháttarsamböndin eru af ýmsum gerðum, t.a.m. ýmist með nafnháttarmerki eða án þess.
 
 

2.2 Nafnorð

2.2.1 Almenn einkenni nafnorða

(20) a. Nafnorð eru fallorð og eiga það sameiginlegt með öðrum fallorðum að beygjast í föllum og tölum.
b. Nafnorð hafa kyn en taka ekki kynbeygingu eins og lýsingarorð, fornöfn, greinir og töluorð gera.
c. Málfræðilegt kyn íslenskra nafnorða hefur aðeins óbein tengsl við líffræðilegt kyn þess sem orðin eiga við. (Ath. rastagrein um annars konar tengsl í sumum málum, t.d. í svahílí.)
d. Nafnorð bæta við sig greini (ath. síðar nánar um sérnöfn í því sambandi).

(2-41) Nafnorð geta myndað höfuð (eða kjarna) nafnliðar og taka þá með sér ýmis ákvæðisorð:
a. [ Konan ] hló.
b. [ Þýska konan ] hló.
c. [ Ein kona ] datt.
d. [ Þessi bíll ] eyðilagðist.
e. [ Þrír sænskir handboltamenn ] komu.
f. [ Þessi fjögur norsku hreindýr ] dóu.

(2-42) Nafnorð geta líka tekið með sér eftirsett ákvæði til nánari afmörkunar, t.d. forsetningarliði eða tilvísunarsetningar:
a. [ Regnhlífin með röndunum ] brotnaði.
b. [ Bókin sem þú gafst mér ] týndist.

(2-43) Eignarfall og eignarfornafn gegnir svipuðu hlutverki til afmörkunar:
a. [ Mark Guðmundar ] var glæsilegast.
b. [ Bíllinn minn ] er flottastur.

(2-44) Í íslensku er eftirsett eignarfall/eignarfornafn sjálfgefið, en röðinni má þó líka snúa við ef lögð er áhersla á afmörkunina:
a. [ GUÐMUNDAR mark ] var glæsilegast.
b. [ MINN bíll ] er flottastur.
 

2.2.2 Undirflokkar nafnorða

(2-45) Merkingarleg undirflokkun nafnorða:
Þau nafnorð sem eru heiti tiltekins einstaklings, staðar, bókar, fyrirtækis o.s.frv. eru kölluð sérnöfn.

(2-46) Sérnöfn eru í eðli sínu ákveðinnar merkingar en geta þó stundum tekið með sér ákveðinn greini:
a. Esja-n er ekki ljót.
b. Súla-n beygði yfir bæinn.
c. Keflavík-in var ágætt skip.

(21) Ath. muninn á þessum setningum:
a. Ég var á Keflavíkinni í tvö ár
b. ??Ég bjó í Keflavíkinni í tvö ár.
[Ath. hins vegar: "Mér er alveg sama í hvorri Keflavíkinni ég ræ."]

(2-47) Sérnöfn skipa sér í flokk með ákveðnum nafnliðum að ýmsu leyti, t.d. að því er varðar leppsetningar (setningar með leppnum það):
a. Fluga var í súpunni. - Það var fluga í súpunni.
b. Bíllinn var á bílastæðinu. - *Það var bíllinn á bílastæðinu.
c. Davíð var á fundinum. - *Það var Davíð á fundinum.

(22) Ath. að rugla leppnum það ekki saman við vísandi fornafn, sbr. dæmi eins og þessi:
Hvað var það sem vakti grunsemdir þínar?
Það var bíllinn á bílastæðinu.

(23) Ath. eftirfarandi próf til að skoða hvort um lepp er að ræða (gildir ekki í öllum málum):
a. *Var það fluga í súpunni? [gengur ekki sem spurnarform af (2-47a)]
b. Var fluga í súpunni?
c. Var það bíllinn á bílastæðinu sem vakti grunsemdir þínar?
d. *Var bíllinn á bílastæðinu sem vakti grunsemdir þínar?

(2-48) Dæmi um að sérnöfn taki með sér ákvæðisorð (ath. áhrif þess á merkingu þeirra):
a. [ Þessi María ] vann hjá okkur.
b. [ Tveir Sigurðar ] voru í hópnum.
c. [ Halti Jón ] vann í skólanum.

(2-49) Ath. merkingarhlutverk eignarfallseinkunna, t.d. þegar í hlut eiga nafnorð leidd af sögnum:
a. Kristinn flutti lagið.
b. Flutningur Kristins var hrífandi. [samsvarar frumlagi, geranda]
c. Flutningur lagsins var hrífandi. [samsvarar andlagi, þolanda]
d. *Flutningur Kristins lagsins var hrífandi. [ekki hægt að hafa báða rökliði í einu sem eignarfallseinkunnir]
e. Flutningur Kristins á laginu var hrífandi. [í lagi ef annar rökliðurinn er forsetningarliður]

(2-51) Svipað hér:
a. Lögreglan lokaði dansstaðnum.
b. Lokun lögreglunnar var umdeild.
c. Lokun dansstaðarins var umdeild.
d. *Lokun lögreglunnar dansstaðarins var umdeild.
e. Lokun lögreglunnar á dansstaðnum var umdeild.

(2-50) Stundum gengur bara að nota annan rökliðinn sem eignarfallseinkunn með sagnleiddu nafnorði:
a. Kennararnir hjálpuðu börnunum.
b. Hjálp kennaranna reyndist nauðsynleg.
c. $Hjálp barnanna reyndist nauðsynleg. [ótækt í merkingunni að börnunum hafi verið hjálpað]

(2-52) a. María saknaði gömlu daganna sárt.
b. Söknuður Maríu var sár.
c. *Söknuður gömlu daganna var sár.

(2-53) Ath. hvað gerist þegar um er að ræða sagnir sem taka þrjá rökliði:
a. Kristur fyrirgaf lærisveinunum syndirnar.
b. Fyrirgefning Krists var mikilvæg.
c. $Fyrirgefning lærisveinanna var mikilvæg. [ótækt í merkingunni að lærisveinunum hafi verið fyrirgefið]
d. Fyrirgefning syndanna var mikilvæg.
e. *Fyrirgefning Krists syndanna var mikilvæg.

(2-54) Ath. að ýmsar forsetningar má nota í stað eignarfallsliða:
a. Lokunin á dansstaðnum var umdeild. [sbr. (2-51c)]
b. Lokun lögreglunnar á dansstaðnum var umdeild. [sbr. (2-51d)]
c. Söknuðurinn hjá Maríu var sár. [sbr. (2-52b)]
d. Söknuðurinn eftir gömlu dögunum var sár. [sbr. (2-52c)]
e. Söknuður Maríu eftir gömlu dögunum var sár.
f. Fyrirgefning Krists á syndunum var mikilvæg. [sbr. (2-53e)]

(24) Tvær athugasemdir um þetta:
a. Hvort er algengara að forsetningarliðurinn gegni hlutverki frumlags eða andlags?
b. Geta þessir forsetningarliðir sem nafnorðin taka með sér staðið með viðkomandi sögnum (þ.e. þeim sögnum sem liggja að baki nafnorðunum) í undanfarandi dæmum?

(2-55) Stundum er forsetningin sem nafnorð taka með sér fastákveðin. Það getur verið sú forsetning sem viðkomandi sögn tekur með sér, jafnvel þótt hún komi líka fram sem forskeyti á nafniorðinu. Þetta er þó að hluta til ófyrirsegjanlegt:
a. umhugsun um e-ð (sbr. hugsa um e-ð) b. eftirspurn eftir e-u (sbr. spyrja eftir e-u)
b. spurning um e-ð (sbr. spyrja um e-ð)
c. áhugi á/fyrir e-u (sbr. hafa hug á e-u)
d. löngun í e-ð (sbr. langa í e-ð)
e. söknuður eftir e-u (en ekki *sakna eftir e-u)
f. ástæða fyrir e-u
g. tilfinning fyrir e-u

(25) Ath. að dæmin í (2-55) eru annars eðlis en það þegar nafnorð taka með sér forsetningarliði eða tilvísunarsetningar til afmörkunar. Það er óháð merkingu nafnorðanna, þ.e. þau skiptast ekki í flokka eftir hæfni til að taka slíka ákvæði sbr. dæmi eins og:
Regnhlífin með röndunum.
Bókin sem þú gafst mér.

(2-56) Aftur á móti skiptast nafnorð í flokka eftir því hvort þau taka með sér fallsetningu (skýringarsetningu eða spurnarsetningu) sem ákvæði, á sama hátt og sagnirnar sem þau erul leidd af:
a. [ Sú fullyrðing að verðbréfin muni falla ] hefur valdið óróa.
b. [ Spurningin hvort þetta muni duga ] brennur á mörgum.
c. *[Sú bók að verðbréfin muni falla] er vinsæl.
d. *[Bíllinn hvort þetta muni duga] er algeng.

(2-57) Það er líka til í dæminu að nafnorð taki með sér nafnháttarsambönd, t.d. ef sögn eða lýsingarorð sem þau eru leidd af gera það:
a. [ Hótunin að loka verksmiðjunni ] hafði engin áhrif. [sbr. Þeir hótuð að loka ... ]
b. Guðmundur er [ snillingur að gera við bíla ] [sbr. Guðmundur er snjall að gera við ...]

2.2.3 Yfirlit yfir setningarleg einkenni nafnorða

(2-58) Almenn einkenni:
a. Nafnorð eru fallorð sem hafa fast kyn.
b. Nafnorð bæta við sig viðskeyttum greini.
c. Nafnorð geta verið höfuð (aðalorð) nafnliðar.
d. Í nafnliðum fara nafnorð á eftir ákvæðisorðum af ýmsu tagi (t.d. lýsingarorðum, töluorðum, ábendingarfornöfnum).
e. Í nafnliðum geta nafnorð tekið með sér forsetningarliði eða heilar setningar (t.d. tilvísunarsetningar) til frekari afmörkunar og fara þá á undan þeim.
f. Í sjálfgefinni orðaröð fara nafnorð á undan eignarfallseinkunnum og eignarfornöfnum sem eiga við þau.

(2-59) Einkenni sem skipta nafnorðum í undirflokka:
a. Nafnorð skiptast í samnöfn og sérnöfn. Sérnöfnin eru ákveðin í eðli sínu og hafa þá setningarlega hegðun ákveðinna nafnorða (þ.e. nafnorða með ákveðnum greini).
b. Nafnorð sem eru dregin af sögnum geta tekið með sér eignarfallseinkunnir sem hafa merkingarhlutverk frumlags eða andlags viðkomandi sagnar. Það er misjafnt eftir nafnorðum hvaða merkingarhlutverk geta komið fram á þennan hátt.
c. Nafnorð dregin af sögnum geta stundum tekið með sér forsetningarliði sem hafa svipað merkingarhlutverk og rökliður með samsvarandi sögn, einkum merkingarhlutverk andlags.
d. Nafnorð geta tekið með sér fallsetningar (skýringarsetningar eða spurnarsetningar) ef þau eru dregin af sögnum sem geta tekið slíkar setningar með sér.
e. Fáein nafnorð geta tekið með sér nafnháttarsambönd og þá helst ef um er að ræða nafnorð dregin af sögnum sem taka slík sambönd með sér. Einnig er til í dæminu að nafnorð sem eru merkingarlega skyld lýsingarorðum sem geta tekið með sér nafnháttarsambönd geti líka tekið slík sambönd með sér.
 

2.3 Lýsingarorð

2.3.1 Almenn einkenni lýsingarorða

(26) a. Lýsingarorð beygjast í föllum, tölum og taka kynbeygingu og stigbeygingu.
b. Lýsingarorð geta flest staðið með nafnorðum og verið hliðstæð.
c. Hliðstæð lýsingarorð laga sig að nafnorðinu í kyni, tölu og falli (sambeyging).
d. Flest lýsingarorð geta ýmist tekið sterkri eða veikri beygingu. Þó eru sum lýsingarorð alveg óbeygjanleg, t.d. nokkur sem enda á -i (hugsi) eða -a (andvaka).

(27) Lýsingarorð sem standa hliðstæð með ákveðnum nafnorðum (eru einkunnir) eru oftast í veikri beygingu og hafa þá afmarkandi hlutverk:
rauða herbergið, stóra blokkin ...

(2-61) Ath. merkingarmuninn í eftirfarandi dæmum:
a. Rauði bíllinn sást vel á dökka slitlaginu.
b. Rauður bíllinn sást vel á dökku slitlaginu.

(2-62) Af hverju er síðara dæmið einkennilegt hér?
a. Kristín hrukkaði hátt ennið og hugsaði sig vel um.
b. ??Kristín hrukkaði háa ennið og hugsaði sig vel um.

(2-63) Ath. form og hlutverk lýsingarorðanna í þessum dæmum:
a. Jón gamli fór á sjúkrahús í gær. - Gamli Jón fór á sjúkrahús í gær.
b. Sigga litla byrjar í skóla í haust. - Litla Sigga byrjar í skóla í haust.

(2-64) Ath. notkun (andstæðu-)áherslu í svipuðum tilgangi:
a. Jón GAMLI fór á sjúkrahús í gær (en ekki sá ungi ...)
b. Sigga LITLA byrjar í skóla í haust (en ekki sú stóra ...)

(2-64)' Ath. notkun veikra lýsingarorða í ávarpsliðum -- þó ekki alltaf:
a. Kæri (*Kær) vinur! Ágæta (*Ágæt) samkoma!
en:
b. Góðir gestir/áheyrendur! / *Góðu gestir/áheyrendur!

(2-65) Ath. dæmi um eftirsett lýsingarorð í fornmáli:
sverð gott, öxi gullrekin, kona fögur, hvinur mikill

(2-65)' Ath. að þetta er annars eðlis en eftirsett veikt beygð lýsingarorð með ákveðnum nafnorðum:
hafið bláa, borgin eilífa, malarastúlkan fagra, í ljóðinu góða

(28) Ath. ítarefni í rastagrein um stöðu lýsingarorða í nágrannamálum (frönsku).

(2-66) Ath. að röð lýsingarorða er ekki alveg frjáls þegar fleiri lýsingarorð standa með sama nafnorði -- það virðist tengjast merkingunni:
a. lítið rautt hús / ??rautt lítið hús
b. flott kringlótt ljóst borð / ??ljóst kringlótt flott borð / ??kringlótt flott ljóst borð ...

(2-66)' Tilgáta um röð merkingarflokka lýsingarorða:
        gæði >  stærð > lögun >     litur >     uppruni
        fallegur     hár         aflangur     dökkur     austfirskur
        fjörugur     langur     boginn      gulur         grískur
        góður     lítill         kringlóttur     hvítur     íslenskur
        skemmtilegur stór sexstrendur     rauður     þýskur

(2-66)'' Nokkur dæmi sem passa við merkingarflokkaröðunina:
a. fjörugur rauður hestur / ??rauður fjörugur hestur (gæði > litur)
b. lítið kringlótt borð / ??kringlótt lítið borð (stærð > lögun)
c. sexstrend grísk súla / ??grísk sexstrend súla (lögun > uppruni)
d. góður austfirskur hákarl / ??austfirskur góður hákarl (gæði > uppruni)
e. rauður þýskur fáni / ??þýskur rauður fáni (litur > uppruni)
f. aflangur gulur blettur / ?gulur aflangur blettur (lögun > litur)

(2-67) Dæmi um að nafnorði sé sleppt á eftir lýsingarorði ef það hefur komið fyrir áður:
a. Ég keypti mér [svarta skó] í staðinn fyrir [brúna (skó)]
b. Hún skrifaði fleiri [langar sögur] en [stuttar (sögur)]

(2-68) Textasamhengi getur líka dugað til þess að nafnorði megi sleppa:
[Aðstæður: Sigga og Gunna eru úti í sjoppu og Sigga kaupir sér lítinn ís. Afgreiðslumaðurinn afgreiðir Siggu og snýr sér síðan að Gunnu og spyr:]
Afgreiðslum.: Hvað ætlar þú að fá?
Gunna: Ég ætla að fá stóran (ís) með dýfu.

(2-68)' Stundum er beinlínis ótækt að endurtaka nafnorðið:
Ég keypti mér japanskan bíl í staðinn fyrir þann franska (*bíl).

(2-68)'' Þetta breytist ef á eftir fer nánara ákvæði:
Ég keypti mér japanskan bíl í staðinn fyrir þann franska (bíl) sem ég átti áður.

(2-69) Lýsingarorð geta líka verið sérstæð, þ.e. staðið óstudd af nafnorði, og þá eru þau oft (en ekki alltaf) í karlkyni fleirtölu:
a. Fatlaðir njóta ekki alltaf fullra réttinda.
b. Í þessu húsi eru þjónustuíbúðir fyrir aldraða.
c. Hvað ungur nemur gamall temur.

(29) Ath. að kvenkyn dugir yfirleitt ekki hér í almennri merkingu:
$Fatlaðar njóta ekki alltaf fullra réttinda.
[Getur aðeins átt við konur eða stúlkur, ekki einstaklinga almennt.]

(2-70) Hvað er um að vera hér í eftirfarandi beygingartilbrigðum?
Staðan hjá hvítum/hvíti er betri en hjá svörtum/svarti.

(30) Ítarefni í rastagrein um sérstæð lýsingarorð í öðrum málum.

(2-71) Nokkur dæmi um lýsingarorð sem eru sagnfyllingar (með vera t.d.):
a. Jón er skemmtilegur.
b.  María er lík Önnu.
c. Hundarnir eru hræddir við kettina.

(2-72) Ath. verkaskiptingu sagnanna vera og verða í dæmum af þessu tagi:
a. Jón verður skemmtilegur á morgun.
b. María verður lík Önnu þegar árin færast yfir.
c. Hundarnir verða hræddir við kettina eftir þessa lífsreynslu.

(31) Ath. verkaskiptingu tengisagnarinnar (vera, verða ...) í þessum dæmum og svo lýsingarorðanna sjálfra, þ.e. sagnfyllingarinnar:
a. Lýsingarorðin fela í sér merkingarkjarna setningarinnar í dæmum af þessu tagi, segja hvað frumlagið „aðhefst, er eða verður" (hefðbundin skilgreining á umsögn).
b. Merkingarrýra tengisögnin ber þá beygingarþætti sem annars koma fram á sögnum, svo sem persónu, tölu, tíð og hátt.

(2-73) Í íslensku sambeygist sagnfyllingin yfirleitt frumlagi setningarinnar -- en frá því eru þó undantekningar:
a. Ofnarnir(kk.nf.ft.) eru ískaldir(kk.nf.ft.).
b. Strákunum(kk.þgf.ft.) er ískalt(hk.nf.et.).

(2-74) Stelpunum/börnunum/stráknum/stelpunni/barninu ... var ískalt.
[en: Platan var ísköld, Loftið var ískalt.]

(2-75) Ath. líka hvað gerist ef þessar setningar eru settar í samhengi sem hefur áhrif á fall frumlagsins:
a. Ég tel [ofnana(þf.) vera ískalda(þf.)]
b. Ég tel [strákunum(þgf.) vera ískalt]

(2-76) Dæmi um lýsingarorð í hlutverki sagnfyllingar með andlagi:
a. Þær máluðu grindina(kvk.þf.et.) rauða (kvk.þf.et.).
b. Hnefaleikakappinn sló andstæðingana(kk.þf.ft.) kalda(kk.þf.ft.).

(2-77) Sagnfylling með andlagi lagar sig líka að því orði sem hún á við í kyni, tölu og falli (þ.e. sambeygist því eins og venjuleg sagnfylling):
a. Grindin(nf.) var máluð rauð(nf.).
b. Andstæðingarnir(nf.) voru slegnir kaldir(nf.).

(32) Ath. að sagnfylling með andlagi greinir gjarna frá afleiðingum þess verknaðar sem í sögninni felst, sbr. að:
Grindin varð rauð af því að hún var máluð rauð.
Andstæðingarnir urðu kaldir af því að þeir voru slegnir svo harkalega (misstu kannski meðvitund).

(2-78) Viðurlög hafa svipaða stöðu en önnur merkingartengsl:
a. Stelpan(kvk.nf.et.) elti strákana(kk.þf.ft.) berfætta(kk.þf.ft.) niður alla götuna.
b. Stelpan(kvk.nf.et.) elti strákana(kk.þf.ft.) berfætt(kvk.nf.et.) niður alla götuna.

(2-78)' Lágmarkspar sem sýnir ólík merkingartengsl sagnfyllingar með andlagi og viðurlags við sögnina:
a. Við helltum hann blindfullan. [sf. m. andlagi]
b. Við hittum hann blindfullan. [viðurlag]

(2-78)'' Ath. blæbrigðamun merkingar á hliðstæðu lýsingarorði sem stendur með ákveðnu nafnorði en beygist veikt og svo viðurlagi:
a. Blindfullur ráðherrann kom þegar samkoman var hafin.
b. Ráðherrann kom blindfullur þegar samkoman var hafin.

(2-79) Ath. líka laust viðurlag (einkennist af sérstöku tónfalli, afmarkað með kommu):
a. Hún elti þá lengi, lafmóða.
b. Hún elti þá lengi, lafmóð.

(2-80) Lýsingarorð geta sjálf tekið með sér ákvæðisorð:
a. mjög aumur gestur, ákaflega lítið hús ...
b. Gesturinn var mjög aumur. Húsið er ákaflega lítið.

(2-81) Ákvæðisorð af þessu tagi fara yfirleitt ekki vel með veikt beygðum lýsingarorðum sem hafa afmarkandi hlutverk:
*mjög aumi gesturinn, *ákaflega litla húsið ...

(2-82) Þetta gengur betur ef veiku lýsingarorðin hafa ekki slíkt afmarkandi hlutverk:
(?)þessi mjög aumi gestur, þetta ákaflega litla hús ...
 

2.3.2 Undirflokkar lýsingarorða

(2-83) (Sum) óbeygjanleg lýsingarorð geta táknað málfræðilegu formdeildina stig með hjálparorðunum meira og mest:
a. Jón var hugsi, María var meira hugsi, en líklega hefur Anna verið mest hugsi.
b. Ég er meira andvaka á haustin en sumrin en þó er ég mest andvaka á útmánuðum.

(2-84) Sum lýsingarorð geta ekki staðið hliðstæð (sem einkunnir):
a. Mennirnir voru mjög hugsi. (sagnfylling)
b. Þetta gerði mennina hugsi. (sagnfylling með andlagi)
c. Ég horfði hugsi á þá. (viðurlag)
d. Við mættum þeim mjög hugsi. (viðurlag)
e. *Það er oft erfitt að ná sambandi við hugsi menn. (hliðstæð einkunn)
 

(2-85) Sum lýsingarorð sem eru sagnfyllingar geta tekið með sér frumlag sem er fallsetning eða nafnháttarsamband:
a. [Að tunglið sé úr mysuosti] er ekki mjög líklegt.
b. [Hvort forsetinn verður endurkosinn] er óvíst.
c. [Að tefla allar nætur] er óhollt.

(2-86) Algengara er að slíkar setningar hefjist á leppnum það:
a. Það er ekki mjög líklegt [að tunglið sé úr mysuosti].
b. Það er óvíst [hvort forsetinn verður endurkosinn].
c. Það er óhollt [að tefla allar nætur].

(33) Aðeins sum lýsingarorð geta tekið (röklegt) frumlag sem er fallsetning (eða nafnháttur), sbr.:
*Það er hvítt/feitt/rykugt ... [að tunglið sé úr mysuosti].

(2-87) Það er m.a.s. erfitt að skipta um frumlög í dæmunum sem nú voru tekin:
a. *Það er ekki mjög líklegt [hvort forsetinn verður endurkosinn].
b *Það er óvíst [að tefla allar nætur].
c. ?*Það er óhollt [að tunglið sé úr mysuosti].

(2-88) Sum lýsingarorð sem eru sagnfyllingar geta tekið með sér fallorð (nafnliði) í hlutverki andlags -- og jafnvel stýrt falli á þeim:
a. Gísli er líkur Eiríki(þgf.).
b. Kolbrún var sammála Steingrími(þgf.).
c. Davíð var fullur fyrirlitningar(ef.).

(34) Ath. að lýsingarorð virðast helst stýra þágufalli, ekki þolfalli. Eignarfall sem stendur með lýsingarorðum í fornu máli virðist líka annars eðlis, þ.e. hafa atvikslega merkingu:
a. Hann er illur viðskiptis(ef.).
b. Konungsgarður var þröngur brottfarar(ef.).

(2-89) Sum lýsingarorð taka með sér röklið í formi forsetningarliðar:
a. Margir eru hræddir við hunda.
b. Davíð var fullur af fyrirlitningu.

(2-90) Það er líka til að lýsingarorð taki með sér fylliliði í andlagssæti sem eru nafnháttarsambönd:
a. Jóhannes er nokkuð góður [að tefla]
b. Hann er ekki fljótur [að hlaupa]

(35) Fallsetningar með persónubeygðri sögn virðast ekki standa með lýsingarorðum á þennan hátt.

(2-91) Sum lýsingarorð taka með sér nafnháttarsambönd með eyðu (dómar um setningar af þessu tagi kunna að vera skiptir):
a. Jóhannes er erfiður [að tefla við __ ]
b. María er ekki auðveld [að búa með __ ]

(2-92) Ath. eftirfarandi dæmi til samanburðar (þar hefur eyðan verið fyllt):
a. Það er erfitt [að tefla við Jóhannes]
b. Það er ekki auðvelt [að búa með Maríu]

(36) Ath. ítarefni í rastagrein um sambönd í nágrannamálunum sem svipar til (2-91), einkum í ensku.
 

2.3.3 Yfirlit yfir setningarleg einkenni lýsingarorða

(2-93) Almenn einkenni:
a. Lýsingarorð eru fallorð sem beygjast í kynjum.
b. Lýsingarorð standa gjarna sem ákvæðisorð (einkunnir) með nafnorðum, laga sig að þeim í kyni, tölu og falli en beygjast ýmist sterkt eða veikt. Það er í aðalatriðum ákveðni nafnliðarins sem ræður því og meginreglan er sú að lýsingarorð standa í sterkri beygingu í óákveðnum nafnliðum en í veikri beygingu í ákveðnum nafnliðum.
c. Lýsingarorð í veikri beygingu með ákveðnu nafnorði hefur afmarkandi merkingu en lýsingarorð í sterkri beygingu með ákveðnu nafnorði hefur það ekki.
d. Hliðstæð lýsingarorð fara oftast á eftir nafnorðinu sem þau eiga við í íslensku nútímamáli. Þetta á þó ekki við um lýsingarorð sem standa með sérnöfnum, nema þegar sérstök áhersla hvílir á lýsingarorðunum í aðgreiningarskyni. Auk þess getur lýsingarorð farið á eftir nafnorði með greini í sérstökum stíl.
e. Þegar tvö eða fleiri lýsingarorð standa með sama nafnorðinu ræðst röð þeirra oftast af því hvaða merkingarflokki þau tilheyra.
f. Þegar sama nafnorðið kemur fyrir í tveim nafnliðum með skömmu millibili og lýsingarorð stendur með, má stundum sleppa nafnorðinu úr seinni nafnliðnum og láta lýsingarorðið duga. Sama gildir ef nafnorðið er ljóst af textasamhengi eða aðstæðum.
g. Lýsingarorð geta staðið ein sér, sérstæð, einkum í karlkyni.
h. Lýsingarorð geta staðið sem sagnfyllingar með tengisögninni vera. Slíkar sagnfyllingar beygjast sterkt og sambeygjast frumlagi setningarinnar í kyni, tölu og falli. Sagnfylling sambeygist þó ekki aukafallsfrumlagi (frumlagsígildi) heldur stendur í hk.et.nf.
i. Lýsingarorð geta líka staðið sem sagnfyllingar með andlagi og sambeygjast því þá í kyni, tölu og falli.
j. Lýsingarorð geta staðið sem viðurlög og þá ýmist átt við frumlag eða andlag og sambeygst þeim. Viðurlög beygjast sterkt.
k. Lýsingarorð geta tekið með sér stigsatviksorð eða áhersluatviksorð sem ákvæðisorð.

(2-94) Einkenni sem skipta lýsingarorðum í undirflokka:
a. Sum lýsingarorð eru óbeygjanleg. Slík lýsingarorð taka gjarna stigbreytingu með atviksorðsmyndunum meira og mest.
b. Fáein lýsingarorð (eða a.m.k. óbeygjanlega lýsingarorðið hugsi!) geta ekki staðið hliðstæð (þ.e. sem einkunn) þótt þau geti annars gegnt venjulegum hlutverkum lýsingarorða.
c. Sum lýsingarorð geta tekið með sér fallsetningu eða nafnháttarsamband sem röklið í hlutverki frumlags.
d. Sum lýsingarorð geta tekið með sér nafnlið í aukafalli sem röklið í hlutverki andlags.
e. Sum lýsingarorð geta tekið með sér röklið í formi forsetningarliðar.
f. Sum lýsingarorð geta tekið með sér nafnháttarsambönd sem fylliliði.
g. Sum lýsingarorð geta tekið með sér „götótt nafnháttarsambönd" sem fylliliði, einkum ef eyðan (gatið) er á eftir forsetningu.

05.41.11 Íslensk setningafræði Haust 2001
 

Mánudagur 17.9.
Viðfangsefni:         Setningarleg einkenni orðflokka og orðaröð, önnur atrenna.
Lesefni:                 Kafli 2.4-2.6 í Setningafræðihandbók.
Verkefni:                 Nemendur skila úrlausn annars heimaverkefnis.
                                Þriðja heimaverkefni afhent.
 

2.4 Fornöfn

2.4.0 Flokkar fornafna og almenn einkenni þeirra

(1) Fornöfn eru býsna ólík innbyrðis. Þó má hafa þetta í huga:
a. Fornöfn eru fallorð og beygjast því (yfirleitt) í föllum og tölum.
b. Flest fornöfn taka kynbeygingu.
c. Beyging margra fornafna er býsna óregluleg (enda eru mörg fornöfn mjög algeng).
d. Flokkar fornafna eru yfirleitt lokaðir, andstætt flokkum sagnorða, nafnorða og lýsingarorða til dæmis.
 

(2-95) Í íslensku er venjulega gert ráð fyrir eftirtöldum flokkum fornafna:
a. persónufornöfn: ég/þú/hann; vér, þér (sjá líka afturbeygða fornafnið sig)
b. afturbeygð fornöfn: sig (afturbeygt persónufornafn), sinn (afturbeygt eignarfornafn), sjálfan sig (samsett afturbeygt fornafn)
c. spurnarfornöfn: hver, hvor, hvaða, (?)hvílíkur
d. eignarfornöfn: minn, þinn (sjá líka afturbeygða eignarfornafnið sinn)
e. ábendingarfornöfn: sá, þessi, hinn
f. óákveðin fornöfn:allur, annar, báðir, einhver, einn, enginn, fáeinir, hver, hvor, hvor tveggja, hvorugur, neinn, nokkur, sérhver, sumur, ýmis
g. tilvísunarfornöfn: Í íslensku nútímamáli eru yfirleitt ekki notuð tilvísunarfornöfn heldur tilvísunartengingarnar sem og er. Í sérstökum ritmálsstíl eru þó stundum notuð tilvísunarfornöfn sem samsvara spurnarfornöfnum að útliti og beygingu, t.d. hver. Þetta var þó einkum tíðkað í eldra ritmáli (sbr. undirkafla 2.4.7 hér á eftir).

(2) Mörg fornöfn gegna yfirleitt hlutverki nafnliða í setningum, þ.e. hafa svipaða stöðu og nafnorð, með eða án fylgiorða. Þetta á t.d. við um persónufornöfn, afturbeygð fornöfn og spurnarfornöfn.

(2-96) a. Hann sást vel. (pfn., sbr. Rauði bíllinn sást vel.)
b. María bað mig að tala við sig. (afn., sbr. María bað mig að tala við gömlu konuna.)
c. Hver á þetta? (spfn., sbr. Strákurinn á þetta.)
(d. Þetta eru börnin til hverra bréfið var sent. (tfn., sbr. Bréfið var sent til barnanna.))

(3) Sum fornöfn standa fremur sem hliðstæð ákvæðisorð með nafnorðum, líkt og hliðstæð lýsingarorð. Þannig er t.d. oft um eignarfornöfn, ábendingarfornöfn og óákveðin fornöfn og reyndar líka (óbeygjanlega) spurnarfornafnið hvaða. Hliðstæð (beygjanleg) fornöfn laga sig að jafnaði í kyni tölu og falli að því nafnorði sem þau eiga við.

(2-97) a. Minn(kk.et.nf.) bíll(kk.et.nf.) sást vel. -- Mínir(kk.ft.nf.) bílar(kk.ft.nf.) sáust vel.
b. María talaði við þessa(kvk.et.þf.) konu.
                    -- María talaði við þennan(kk.et.þf.) mann(kk.et.þf.).
b. Einhver(kk.et.nf.) strákur(kk.et.nf.) á þetta.
                    -- Eitthvert(hk.et.nf.) barn(hk.et.nf.) á þetta.
c. Hvaða strákur á þetta? -- Hvaða barn á þetta?

(2-98) Röðin í (2-97a) er ekki sjálfgefin. Sjálfgefin röð eignarfornafna í íslensku er á eftir nafnorðinu sem þau eiga við og þá er oftast greinir á nafnorðinu:
    Bíllinn minn sást vel.

(2-99) Býsna ákveðnar reglur gilda um röð hliðstæðra ákvæðisorða með nafnorðum:
                Allir(ófn.) þessir(áfn.) rauðu(lo.) bílar þínir(efn.) eru bilaðir.
 
 

2.4.1 Persónufornöfn

(2-100) Til persónufornafna teljast:
        ég/þú/hann; vér, þér (sjá líka afturbeygða fornafnið sig)

(4) Persónufornöfn taka sérkennilegri beygingu:
a. Beygjast öll í föllum og tölum.
b. Beygjast í persónu (þ.e. það eru til sérstakar myndir fyrir hverja persónu og þær hafa áhrif á form persónubeygðra sagna).
c. Fornafn þriðju persónu beygist í kyni (og það hefur áhrif á form lýsingarorða sem eiga við það).
d. Fornöfnin vér og þér eru notuð í hátíðlegu máli (sbr. "honorifics" í sumum málum, t.d. japönsku) en þau voru áður fleirtöluform, andstæð tvítöluformunum við og þið.
e. Afturbeygða fornafnið sig hefur svipaða stöðu í setningum og persónufornöfn en lýtur sérstökum reglum og er venjulega talið til sérstaks flokks fornafna.

(2-102) Ath. áhrif fornafns þriðju persónu á form lýsingarorða sem eiga við það:
a. Hann(kk.et.nf.) er(3.p.et.) skemmtilegur(kk.et.nf.).
b. Það(hk.et.nf.) er(3.p.et.) skemmtilegt(hk.et.nf.).
c. Þær(kvk.ft.nf.) eru(3.p.ft.) skemmtilegar(kvk.ft.nf.).

(2-103) Ath. að form lýsingarorða sem eiga við fyrstu og aðra persónu fer eftir eðliskyni þess sem persónufornafnið vísar til þótt fornöfnin sjálf gefi ekki upplýsingar um
a. Ég(et.nf.) er(1.p.et.) þreyttur(kk.et.nf.)/þreytt(kvk.et.nf.).
b. Þið(ft.nf.) eruð(2.p.ft.) þreyttir(kk.ft.nf.)/þreyttar(kvk.ft.nf.)/þreytt(hk.ft.nf.).

(2-104) Ath. hegðun 2.p. fornafnsins þér í þessu sambandi:
a. Þér megið(2.p.ft.) ekki vera svona reiður(kk.et.nf.).
b. *Þér mátt (2.p.et.) ekki vera svona reiður (kk.et.nf.).
c. ?Þér megið (2.p.ft.) ekki vera svona reiðir (kk.ft.nf.).

(5) Eru fornöfn notuð til að "forðast endurtekningu"? Ath. að það er háð tilvísun (e. reference) eða samvísun (e. coreference) og reglum um hana:

(2-105) a. *María_i heyrði ekki þegar ég kallaði í Maríu_i.
b. María_i heyrði ekki þegar ég kallaði í hana_i.
c. María_i heyrði ekki þegar ég kallaði í Maríu_j.

(2-106) Ath. að persónufornafn getur ekki hvenær sem er "komið í stað" nafnorðs:
a. *María_i greiddi Maríu_i.
b. *María_i greiddi henni_i.

(2-107) Persónufornöfn eru ekki alltaf notuð til að "forðast endurtekningu". Þau má t.d. nota til að vísa til einhvers sem er ljóst af aðstæðum þótt það hafi aldrei verið nefnt áður. Það er kölluð bendivísun (e. deictic reference, andstætt endurvísun (e. anaphoric reference)) [Áhyggjufullir foreldrar fylgjast með lítilli dóttur sinni í vöggu og hún grætur hástöfum.]
    Faðirinn: Hvað ætli sé að henni?

(6) Ath. að þótt persónufornöfn (og önnur sérstæð fornöfn) geti myndað kjarna eða höfuð nafnliðar, geta þau yfirleitt ekki tekið með sér ákvæðisorð eins og nafnorð geta, ekki heldur greini né eignarfallseinkunn:
a. *lítill hann (sbr. lítill bíll)
b. *húnin (sbr. nálin)
c. *hann drengsins (sbr. stóll drengsins)

(7) Ath. að um yfirmálsnotkun (e. metalanguage) gegnir sérstöku máli, en það er ekkert sérstakt fyrir fornöfn:
a. Síðara það-ið er óþarft.
b. Öll þessi leiðinlegu og í frásögninni gera mann vitlausan.
 

2.4.2 Afturbeygð fornöfn

(8) Hvað gæti nafngiftin afturbeygt fornafn merkt?

(2-108) Grunnhlutverk afn. er að verknaðurinn beinist að gerandanum sjálfum, þ.e. að hann sé "reflexífur", sbr. muninn á þessum setningum:
a. María greiddi henni.
b. María greiddi sér.

(2-109) Upptalning afturbeygðra fornafna hér á undan:
sig (afturbeygt persónufornafn), sinn (afturbeygt eignarfornafn), sjálfan sig (samsett afturbeygt fornafn)

(9) Af hverju ætti að kalla sinn afturbeygt eignarfornafn?

(2-110) Ath. beygingu afn. sig með samanburði við beygingu persónufornafna:
        nf.et./ft.         -
        þf. -             sig
        þgf. -           sér
        ef. -             sín

(10) a. Hvað er líkt með beygingu afn. sig og beygingu fornafna 1. og 2. pers.?
b. Hvað er ólíkt með beygingu afn. sig og beygingu fornafna 1. og 2. pers.?
c. Hvað er ólíkt með beygingu afn. sig og beygingu fornafns 3.pers.?
d. Hvað er líkt með "merkingu" (eða tilvísun) sig og fornafns 3.pers.?

(2-111) Ath. áhrif tölu og kyns á form afn.:
a. Strákurinn(kk.)/stelpan(kvk.)/barnið(hk.) klæddi sig/greiddi sér/skammaðist sín.
b. Strákarnir/stelpurnar/börnin klæddu sig/greiddu sér/skömmuðust sín.
 

(11) a. Hvaða reglur gilda um notkun afturbeygða eignarfornafnsins sinn (sbr. minn og þinn)?
b. Hvenær er notað eigngarfornafnið sinn og hvenær hans?
c. Af hverju er sagt að sinn sé eignarfornafn en hans sé eignarfall persónufornafns í dæmum eins og þessum t.d.:
            Jón tók stólinn sinn en ég tók bókina hans.

(2-111) Afturbeygða eignarfornafnið sinn er oftast hliðstæt og lagar sig í kyni, tölu og falli að nafnorðinu sem það stendur með.
a. Hún henti pennanum(kk.et.þgf.) sínum(kk.et.þgf.)/bókinni(kvk.et.þgf.) sinni(kvk.et.þgf.)/blaðinu(hk.et.þgf.) sínu(hk.et.þgf.).
b. Hann seldi skóna(kk.ft.þf.) sína/skyrturnar(kvk.ft.þf.) sínar/bindin(hk.ft.þf.) sín(hk.ft.þf.).
 

(2-112) Upprifjun á reglum um notkun afn. sig í samanburði við pfn.: Ekki er hægt að nota pfn. til að vísa til undanfara sem er frumlag innan sömu setningar og ekki er alltaf hægt að nota afn. til að vísa til undanfara sem er frumlag utan þeirrar setningar sem afn. er í:
a. María_i klæddi *hana_i / sig_i .
b. María_i heyrði ekki [þegar ég kallaði í hana_i / *sig_i ]

(2-113) Reglurnar um notkun sinn eru hliðstæðar reglunum um notkun sig:
a. María_i klæddi dúkkuna *hennar_i / sína_i .
b. María_i heyrði ekki [þegar ég hringdi í símann hennar_i / *sinn_i ]
(2-114) Langdræg afturbeyging kemur fram á sama hátt hvort sem sig eða sinn á í hlut: hún tengist ákveðinni gerð aukasetninga, t.d. skýringarsetningum í viðtengingarhætti:
a. Ólafur_i segir [að þú hafir(vh.) svikið sig_i ]
b. Kolfinna_i taldi [að ég hefði(vh.) stolið sænginni sinni_i ]

(2-115) Flestum þykir langdræg afturbeyging ótæk þegar um er að ræða skýringarsetningar í framsöguhætti:
a. ?*Ólafur_i veit [að þú hefur(fh.) svikið sig_i ]
b ?*Kolfinna_i sá [að ég hafði(fh.) stolið sænginni sinni_i ]

(12) Hvað er líkt með "samsetta afn." sjálfan sig og öðrum afn?
            Þau þurfa öll mállegan undanfara (en það þurfa persónufornöfn ekki).

(2-116) [Áhyggjufullir foreldrar fylgjast með lítilli dóttur sinni í vöggu og hún grætur hástöfum.]
    Faðirinn:   a. Hvað ætli sé að henni / *sér / *sjálfri sér?
                    b. Hvar ætli dúkkan hennar / *sín sé?

(13) Hvaða munur er á notkun einfalda afn. sig og samsetta afn. sjálfan sig?

(2-117) a. Helgi_i mismælti sig_i / *sjálfan sig_i .
b. Helgi_i talar oft við *sig_i / sjálfan sig_i .

(14) Með "skyldubundið afturbeygðum" sögnum gengur aldrei að nota samsetta afn.:
            mismæla sig, átta sig, barma sér, furða sig á e-u, misstíga sig, ræskja sig, skammast sín, taka sig á ...

(15) Þegar um er að ræða sögn þar sem verknaðurinn beinist venjulega að einhverjum öðrum en gerandanum er eðlilegast að nota samsetta afn. og yfirleitt óeðlilegt að nota það ósamsetta:
            tala við sjálfan sig, gagnrýna sjálfan sig, hallmæla sjálfum sér, senda bréf til sjálfs sín, tala um sjálfan sig, yrkja ljóð um sjálfan sig ...
 

(2-118) Mitt á milli sagnanna í (14) og (15) liggja svo sagnir þar sem notkun einfalda afn. er sjálfgefin en unnt er að nota samsetta afn. í sérstöku áhersluskyni, t.d. til einhvers konar andstæðuáherslu:
a. Rakarinn_i rakaði sig_i . - Rakarinn_i rakaði sjálfan sig_i .
b. María_i greiddi sér_i . - María_i greiddi sjálfri sér_i .

(2-119) Samsetta afn. vísar aldrei út úr aukasetningu, þ.e. það er aldrei langdrægt:
                *Ólafur_i segir [að þú hafir(vh.) svikið sjálfan sig_i ]
 
 

2.4.3 Spurnarfornöfn

(2-120) Spurnarfornöfn eru oftast talin þessi:
                hver, hvor, hvaða, (?)hvílíkur

(16) Um beygingu:
a. Spurnarorðið hvaða er óbeygjanlegt.
b. Spurnarorðið hvílíkur (ef spurnarorð skyldi kalla) beygist í kyni, tölu og falli og fær sömu beygingarendingar og lýsingarorð og ýmis óákveðin fornöfn.
c. Spurnarfornöfnin hver og hvor beygjast nokkuð reglulega í kyni, tölu og falli. Ath. þó mun hvert/hvað í nf. og þf.et.hk.

(2-122) Spurnarfornöfnum er öllum eðlilegast að standa fremst í setningu, annaðhvort aðalsetningu (hvílíkur getur þó ekki staðið sem spurnarorð fremst í aðalsetningu, sbr. hér á eftir) eða þá spurnaraukasetningu. Gildir þá einu hvaða hlutverki (frumlag, andlag ...) þau þjóna í setningunni. Þess vegna er oft sagt að þau séu "flutt" úr þeim stað sem hæfir hlutverkinu (sýnt hér með __). Ef spfn. er hliðstætt flyst allur nafnliðurinn fremst í setninguna:
a. Hver hefur gefið Maríu þennan hring?
b. Hverjum(þgf.) hefur Sigurður gefið __ þennan hring?
c. Hvaða hring(þf.) hefur Sigurður gefið Maríu __ ?
d. Hvorri(þgf.) stúlkunni(þgf.) gaf Sigurður __ hringinn?
e. Anna spurði [hver hefði gefið Maríu þennan hring]
f. Anna spurði [hverjum(þgf.) Sigurður hefði gefið __ þennan hring]
g. Anna spurði [hvaða hring(þf.) Sigurður hefði gefið Maríu __ ]
h. Anna spurði [hvorri(þgf.) stúlkunni(þgf.) Sigurður hefði gefið __ hringinn]
i. Anna vissi ekki [hvílíkan(þf.) dýrgrip(þf.) Sigurður hafi gefið Maríu __ ]

(2-123) Þegar spurt er um andlag forsetningar má annaðhvort „skilja forsetninguna eftir" með eyðu í stað andlags eða færa allan forsetningarliðinn fremst í setninguna:
a. Hvaða mann talaðir þú við __ ?
b. Við hvaða mann talaðir þú?

(2-124) Ath. þá undantekningu frá venjulegri orðaröð spurnarsetninga sem kemur fram í svokölluðum bergmálsspurningum (helst notaðar þegar menn heyra ekki vel það sem sagt er eða trúa ekki sínum eigin eyrum -- ath. líka að þær einkennast af sérstöku hljómfalli):
a.  A: Sigurður gaf Maríu þennan hring?
     B: Sigurður gaf hverjum þennan hring?
b.  A: Haraldur gaf Helgu hamstur.
     B: Haraldur gaf Helgu hvað?

(2-124) Spfn. hver: yfirleitt sérstætt, þ.e. gegnir hlutverki kjarna eða höfuðs í nafnli. Tekur ekki með sér ákvæðisorð fremur en önnur fornöfn en það getur stýrt eignarfalli (eignarfallseinkunn) ef það merkir 'hver af einhverjum tilteknum hópi' líkt og nafnorð geta:
        Hver þessara stúlkna(ef.ft.) skrifaði bókina? (sbr. Móðir þessara stúlkna(ef.ft.) ...)

(2-125) Getur hver verið hliðstætt og sambeygst no., eins og í a-dæminu?
a. ?Hverjum(þgf.ft.) bókunum(þgf.ft.) ætlar þú að skila?
b. Hverjum(þgf.ft.) bókanna(ef.ft.) ætlar þú að skila?
d. Hverjum (þfg.) af bókunum (FL) ætlar þú að skila?

(2-126) Í hvorugkyni er notað hvert ef fn. er hliðstætt eða ef það tekur með sér eignarfallseinkunn. Hvað gengur ekki í slíkum tilvikum:
a. Ég veit ekki hvert barnið gerði þetta.
b. Ég veit ekki hvert barnanna gerði þetta.
c. *Ég veit ekki hvað barnanna gerði þetta.

(2-127) Ath. merkingarmun á hver og hvor:
a. Hver vann?
b. Hvor vann?
 

(2-128) Hvor getur verið hliðstætt (lagað sig að no. í falli, tölu og kyni) eða sérstætt (og þá tekið með sér eignarfallseinkunn):
a. Hvora(kvk.þf.et.) bókina(kvk.þf.et.) átt þú?
b. Hvora(kvk.þf.et.) bókanna(kvk.ef.et.) átt þú?

(2-128)' Sé hvor hliðstætt getur lýsingarorð staðið á milli þess og nafnorðsins (þ.e. verið annað ákvæðisorð með nafnorðinu) en ábendingarfornafnið þessi getur ekki staðið þar. En taki hvor með sér eignarfall getur það eignarfall verið nafnliður af hvaða stærð sem er, m.a. með ábendingarfornafninu þessi innanborðs:
a. Hvora(kvk.þf.et.) gulu(kvk.þf.et.) bókina(kvk.þf.et.) átt þú?
b. *Hvora(kvk.þf.et.) þessa(kvk.þf.et.) gulu(kvk.þf.et.) bók(kvk.þf.et.) átt þú?
c. Hvora(kvk.þf.et.) gulu bókanna átt þú?
d. Hvora(kvk.þf.et.) þessara(kvk.ef.et.) gulu(kvk.ef.et.) bóka(kvk.ef.et.) átt þú?

( 2-128)'' Hægt er að sleppa nafnorðinu sem hvor á við ef ljóst er af samhengi eða aðstæðum hvað það ætti að vera. Þetta er svipað því sem við sáum þegar við skoðuðum lýsingarorð:
    Ég vissi að þú áttir aðra bókina en ég vissi ekki hvora (bókina).

(2-128)''' [Aðstæður: Sigga og Gunna eru úti í sjoppu og panta sér ís. Afgreiðslumaðurinn gerir tvo ísa og snýr sér síðan að Siggu:]
    Afgreiðslumaðurinn: Hvorn (ísinn) vilt þú?

(2-129) Spurnarfornafnið hvaða er alltaf hliðstætt og það er alveg óbeygjanlegt:
a. hvaða maður/kona/barn/menn/konur/börn ...
b. um hvaða mann/konu/barn/menn/konur/börn ...
c. frá hvaða manni/konu/barni/mönnum/konum/börnum ...

(17) Ekki er hafður greinir á nafnorðinu sem hvaða stendur með:
*hvaða maðurinn/konan/barnið ...

(2-129)' Ekki er heldur hægt að hafa ábendingarfornafn eins og þessi á eftir hvaða. Hins vegar virðist hvaða kalla á ákveðið (þ.e. veikt) form af lýsingarorði með nafnorðinu ef því er að skipta:
a. *Hvaða þessa bók átt þú?
b. Hvaða gulu/*gul bók keyptir þú?

(2-130) Spurning: Af hverju er hvernig ekki talið til óbeygjanlegra spurnarfornafna þegar það merkir 'hvers konar'. Í slíkum tilvikum stendur það nefnilega hliðstætt með nafnorði, rétt eins og hvaða:
a. Hvernig bíl(þf.) keyptir þú þér?
b. Hvernig húsi(þgf.) býr hann í núna?
c. Í hvernig húsi(þgf.) býr hann núna?

(2-131) Hvílíkur hefur tæplega nokkra spurnarmerkingu lengur, sbr. að ekki er hægt að byrja aðalsetningu á því til að leita eftir upplýsingum:
    *Hvílíkan hring gaf Sigurður Maríu?

(2-132) Hvílíkur er notað í upphrópunarsetningum, líkt og orðið þvílíkur (sem auðvitað er ekki spurnarorð):
a. Hvílíkt dýrðarveður!
b. Þvílíkt rugl!

(2-133) Ath. hins vegar að hvílíkur hefur þau einkenni spurnarorða að vilja standa fremst í setningu en það gerir þvílíkur ekki:
a. *Ég hef aldrei vitað hvílíkt dýrðarveður!
b. Ég hef aldrei vitað þvílíkt rugl!

(18) Ólíkt spurnarorðum yfirleitt er ekki hægt að nota hvílíkur í upphafi spurnaraukasetningar á eftir spyrja (sbr. hins vegar (2-122e,f,g,h) hér á undan):
    *Ég spurði hvílíkur hringur þetta væri.

(2-132) Það má hins vegar nota hvílíkur á eftir vita (einkum ef neitun er með), líkt og spurnarorð yfirleitt, en þar gengur þvílíkur ekki. Hvílíkur hefur þó varla nokkra spurnarmerkingu í dæmum af þessu tagi heldur frekar einhvers konar upphrópunarmerkingu:
a. Anna vissi ekki [hver gaf Maríu hringinn]
b. Anna vissi ekki [hverjum Sigurður gaf hringinn]
c. Anna vissi ekki [hvorn hringinn Sigurður gaf Maríu]
d. Anna vissi ekki [hvaða hring Sigurður gaf Maríu]
e. Anna vissi ekki [hvílíkan hring Sigurður hafði gefið Maríu]
f. *Anna vissi ekki [þvílíkan hring Sigurður hafði gefið Maríu]
 

2.4.4 Eignarfornöfn

(2-133) Eignarfornöfnin sem talin voru upp framar:
minn, þinn (sjá líka afturbeygða eignarfornafnið sinn)

(19) a. Eignarfornöfnin eru yfirleitt hliðstæð og laga sig þá að nafnorðinu sem þau standa með í kyni, tölu og falli.
b. Efn. minn notað þegar „eigandinn" er fyrsta persóna og þinn þegar eigandinn er önnur persóna. Bæði fornöfnin eru bundin við það að eigandinn sé í eintölu. Því má segja að minnvísi til fyrstu persónu eintölu og þinn til annarrar persónu eintölu.

(2-135) a. Ég_i tók köttinn(kk.et.þf.) minn_i(kk.et.þf.) og eðluna(kvk.et.þf.) mína_i(kvk.et.þf.).
b. Þú_i skalt gefa lambinu(hk.et.þgf.) þínu_i(hk.et.þgf.) og hundunum(kk.ft.þgf.) þínum_i(kk.ft.þgf.).
c. Hún_i saknaði foreldra(kk.ft.ef.) sinna_i (kk.ft.ef.) og sonar(kk.et.ef.) síns_i (kk.et.ef.).

(2-136) Sjálfgefið er að hafa efn. á eftir no. sem það stendur með en það getur farið á undan ef lögð er sérstök áhersla á það:
a. Ég tók minn kött.
b. Þú skalt gefa þínu lambi.
c. Hún saknaði sinna foreldra.

(2-137) Ath. samspil greinis og eignarfornafns:
a. Ég tók kött/köttinn minn.
b. Þú skalt gefa lambi/lambinu þínu.
c. Ég tók minn kött/*köttinn.
d. Þú skalt gefa þínu lambi/*lambinu.

(2-138) Ath. sérstöðu skyldleikaorða m.t.d. notkunar greinis hér:
a. Ég fór þangað með pabba/*pabbanum mínum.
b. Ætlar þú að sækja móður/*móðurina þína á flugvöllinn?
(2-138)' Veikt lo. getur staðið á eftir undansettu efn. Það getur áfn. ekki þótt það geti staðið í nafnlið með eftirsettu efn.:
a. Ég tók minn gamla/*gamlan kött.
b. *Þú skalt gefa þínu þessu lambi.
c. Þú skalt gefa þessu lambi þínu.

(2-139) Efn. fyrstu og annarrar persónu geta vísað til undanfara sem er frumlag innan sömu setningar (sbr. dæmi hé á undan) og eins þótt hann sé utan setningar sem ekki leyfir langdræga afturbeygingu t.d. Að þessu leyti eru vísunarreglur þeirra öðruvísi en reglur afturbeygða efn. sinn:
a. Ég_i fer [þegar saumakonan er búin að gera við buxurnar mínar_i ]
b. *Saumakonan_i fer [þegar ég er búinn að borga reikninginn sinn_i ]

(2-140) Efn. minn og þinn geta líka haft bendivísun, ólíkt efn. sinn:
[Stoltir foreldrar fylgjast með lítilli dóttur sinni í vöggu og hún brosir út að eyrum.]
Móðirin: Hún er með nefið þitt og augun mín.

(2-141) Til að vísa til eiganda í 1. og 2.p.ft. eru notuð eignarföll pfn. og þau laga sig ekkert að nafnorðinu sem þau standa með frekar en aðrar eignarfallseinkunnir:
a. Við_i tókum köttinn(kk.et.þf.) okkar_i(ef.ft.) og eðluna(kvk.et.þf.) okkar_i(ef.ft.).
b. Þið_i skuluð gefa lambinu(hk.et.þgf.) ykkar_i(ef.ft.) og hundunum(kk.ft.þgf.) ykkar_i(ef.ft.).

(2-142) Þegar reglur um tilvísun (eða "bindingu") afn. leyfa ekki notkun afturbeygða efn. sinn eru notuð eignarföll af viðeigandi pfn.:
a. Hann_i fer [þegar þú ert búin að gera við buxurnar(kvk.ft.þf. hans_i (ef.et.)]
b. Hún_i fer [þegar ég er búinn að borga reikninginn(kk.et.þf.) hennar_i (ef.et.)]

(2-143) Sama er uppi á teningnum þegar um bendivísun er að ræða:
[Stoltir foreldrar fylgjast með tvíburum, strák og stelpu, í vöggu.]
Faðirinn: Ég er hérna með pelann(kk.et.þf.) hennar(kvk.et.ef.), snuðið(hk.et.hk.) hans(kk.et.ef.) og bleyjurnar(kvk.ft.þf.) þeirra(ft.ef.).

(2-144) Um samspil eignarfallanna hans, hennar ... við greini þegar þau eru undansett gegnir sama máli og um samspil undansettra eignarfornafna: Undansettu eignarföllin útiloka greininn:
    Ég er hérna með hennar pela/*pelann og hans snuð/*snuðið, en ég finn ekki hitt dótið.

(20) Um brottfellingu nafnorða sem standa með eignarfornöfnum og eignarfalli persónufornafna gilda svipaðar reglur og við höfum áður séð í sambandi við hliðstæð lýsingarorð og spurnarfornöfn:

( 2-145) a. Ég kom með [bókina þína] í staðinn fyrir [(bókina) mína]
b. Ef þú kemur með [pelann hans] skal ég koma með [(pelann) hennar]

(2-146) [Aðstæður: Sigga og Gunna eru úti í sjoppu og panta sér ís með dýfu. Afgreiðslumaðurinn afgreiðir Siggu fyrst og snýr sér síðan að Gunnu:]
    Gunna: Ég ætla að fá kókos á minn (ís).
 

2.4.5 Ábendingarfornöfn

(2-147) Ábendingarfornöfnin sem áður voru talin, í samræmi við hefð:
            sá, þessi, hinn

Þessi fornöfn eiga það öll sameiginlegt að vera mjög oft notuð hliðstæð og þau laga sig þá að nafnorðinu sem þau standa með í kyni, tölu og falli. Ef lýsingarorð standa líka með því nafnorði sem ákvæðisorð, standa þau á milli ábendingarfornafnsins og nafnorðsins og eru í ákveðnu (þ.e. veiku) formi. Nafnorðið sjálft tekur með sér greini ef ábendingarfornafnið er hinn, annars ekki:

(2-149) Áfn. eru mjög oft notuð hliðstæð og laga sig þá að no. í kyni, tölu og falli. Ef lo. standa líka með viðkomandi no. fara þau á milli áfn. og no. No. tekur með sér greini ef áfn. er hinn, annars ekki:
a. Þekkir þú þessa(kvk.et.þf.) dökkhærðu(kvk.et.þf.) stelpu(kvk.et.þf.)? b. Hún var með hinum(hk.ft.þgf.) íslensku(hk.ft.þgf.) börnunum(hk.ft.þgf.).
b. Sá(kk.et.nf.) góði(kk.et.nf.) maður(kk.et.nf.) er þýskur.

(21) Ath. mismunandi kröfur ábendingarfornafnanna um samhengi og möguleika til bendivísunar, sbr. dæmin í (2-149).

(2-150) Áfn. þessi er dæmigert "bendivísunarorð" og þarf ekki að vera hliðstætt í slíkum tilvikum:
a. Heyrðirðu þennan hvell?
b. Heyrðirðu þetta?

(2-151) Ath. að í (2-150b) er notað hk. en hins vegar er notað kk. og kvk. eftir því sem við á ef no. er sleppt í tilteknu samhengi:
a. Ég ætla að taka þessa bók hérna og þú mátt taka þessa (bók) þarna.
b. Afgreiðslumaður í bókabúð: Hvorn pennann viltu?
        Viðskiptavinur: Ég vil þennan (penna).

(2-152) Áfn. hinn hefur einhvers konar andstæðumerkingu, oft við eitthvað sem búið er að nefna með þessi eða annar. Þá er no. oft sleppt á eftir hinn:
a. Þessar buxur passa alveg en hinar (buxurnar) eru of þröngar.
b. Annar innbrotsþjófurinn náðist en hinn (innbrotsþjófurinn) slapp.

(2-153) Hvaða merkingarmunur er á þessum dæmum:
a. Eyvindur var ekki eins og hinir útilegumennirnir.
b. Eyvindur var ekki eins og aðrir útilegumenn.

(2-154) Ath. líka þessi dæmi:
a. Þú ert ekki eins og hinir.
b. Þú ert ekki eins og aðrir.

(22) Þrátt fyrir þetta samspilorðanna annar og hinn er annar yfirleitt ekki talið til áfn. heldur ófn.

(2-155) Ath. notkun hk. hitt í tengslum við skýringarsetningar:
        Ég veit ekki hvort hann er heima en hitt veit ég, [að atgeir hans er heima]

(2-156) Áfn. sá hefur talsvert aðra vísunareiginleika en þessi og hinn og getur yfirleitt ekki haft bendivísun á sama hátt og þessi og hinn
[Aðstæður: Sigga og Gunna eru enn úti í sjoppu og panta sér ís með dýfu. Afgreiðslumaðurinn afgreiðir Siggu fyrst og býr sig síðan undir að ganga frá ísnum fyrir Gunnu:]
        Gunna: a. Settu kókos á þennan (ís).
                    b. Settu kókos á hinn (ísinn).
                    c. *Settu kókos á þann (ís).

(2-157) Fasta orðasambandið Sá er góður! gæti virst vera undantekning frá þessu, en þar hefur sá þó varla venjulega merkingu heldur merkir það frekar 'þessi':
[Aðstæður: Tvær konur fylgjast með manni lauma heilum tómat upp í sig úr grænmetiskæli verslunar.]
        Önnur konan: Sá er góður! (Gæti líka sagt: Þessi er góður!)

(2-158) Sá getur þó stutt sig við eftirfarandi skýringu, t.d. tilvísunarsetningu, án endurvísunar og þá þarf það ekki að vera hliðstætt nafnorði:
a. Sú kona [sem ruddi brautina á sviði kvenréttinda] var Bríet Bjarnhéðinsdóttir.
b. Sá [sem aldrei hefur komið á Hornstrandir] á mikið eftir.
 

(2-159) Eftirfarandi dæmi eru svolítið annars eðlis -- sum þeirra gera meiri kröfur um undanfarandi samhengi en önnur:
a. Sú fullyrðing [að tunglið sé úr mysuosti] nær ekki nokkurri átt.
b. Sannleikurinn er sá [að flokkurinn hefur aldrei skipt um skoðun í þessu efni]
c. Spurningin er sú [hvort húsbréfin muni falla í verði]
 

2.4.6 Óákveðin fornöfn

(2-160) Undanfarandi listi yfir ófn. var lengri en aðrir fornafnalistar en þó er ekki víst að hann hafi verið tæmandi:
allur, annar, báðir, einhver, einn, enginn, fáeinir, hver, hvor, hvor tveggja, hvorugur, neinn, nokkur, sérhver, sumur, ýmis
[Ath. líka notkun orðanna maður og þú sem ófn., en hér vantar umfjöllun um þau.]

(23) Sbr. líka eftirfarandi minnisvísu:
Annar, fáeinir, enginn, neinn,
ýmis, báðir, sérhver,
hvorugur, sumur, hver og einn,
hvor og nokkur, einhver.

(24) Spurning:
Hvaða málfræðileg einkenni greina ófn. frá öðrum orðflokkum?

(25) Merkingarleg einkenni:
a. Einhvers konar afmörkun fjölda, allt frá allir og sérhver til fáeinir eða enginn.
b. Sum þeirra samsvara að merkingu til svokölluðum kvönturum eða hæfum (e. quantifiers) í rökfræði, sbr. allir og alkvantarinn (alhæfirinn) (sbr. að x ... = 'Það gildir um öll x að ...'), og einhver og tilvistarkvantarans (tilhæfisins) (sbr. x ... = 'Það er til a.m.k. eitt x sem það gildir um að ...').
 

(26) Tvö atriði sem varða beygingu:
a. Tvö þessara orða eru aðeins notuð í fleirtölu, þ.e. báðir og fáeinir, og ástæðan fyrir því er nokkuð augljóslega merkingarleg.
b. Ekkert þessara orða stigbreytist eins og lýsingarorð. Þess vegna er margur, sem er greinilega merkingarlega skylt sumum þessara orða, líklega oftast talið til lýsingarorða.

(27) Setningarleg einkenni:
a. Öll orðin sem talin eru í (2-160) geta staðið hliðstæð með nafnorðum og þá laga þau sig að þeim í kyni, tölu og falli eins og hliðstæð orð gera yfirleitt.
b. Flest hinna „meintu" óákveðnu fornafna í (2-160) fara best á undan ábendingarfornafni og lýsingarorði í runu hliðstæðra ákvæðisorða með nafnorði og hafa þannig ákveðinn "bás" í þeirri runu, sbr. (2-161):

(2-161) a. Allur(ófn.) sá(áfn.) mikli(lo.) fjöldi streymdi yfir landamærin.
b. Önnur(ófn.) þessi(áfn.) þýska(lo.) kona kom hingað fyrir stríð.
c. Báðir(ófn.) hinir(áfn.) gulu(lo.) bílarnir voru málaðir heima.
d. Einn(ófn.) þessi(áfn.) skeggjaði(lo.) gaur var í hljómsveit með Geirmundi.
e. Engin(ófn.) þessi(áfn.) kollóttu(lo.) lömb eru héðan.
f. Sumt(ófn.) þetta(áfn.) unga(lo.) fólk hefur aldrei smakkað hákarl.

(2-162) Sumum þessara fornafna er þó eiginlegra að taka með sér eignarfall, svokallað hlutaeignarfall (lat. genitivus partitivus, e. partitive genitive) -- eða þá forsetningarlið með forsetningunni af í sams konar merkingu:
a. Einhverjir(kk.ft.nf.) þessara(ef.ft.) manna(ef.ft.) hafa komið hér áður.
        (sbr. líka Einhverjir af þessum mönnum ...)
b. ?Fáeinar(kvk.ft.nf.) hinna(ef.ft.) kvennanna(ef.ft.) héldu áfram á námskeiðinu.
        (frekar: Fáeinar af hinum konunum ...)
c. Hvorug(kvk.et.nf.) þessara(ef.ft.) bóka(ef.ft.) fæst í Bóksölunni.
        (en ekki: *Hvorug af þessum bókum ...)
d. Nokkur(hk.ft.nf.) þessara(ef.ft.) barna(ef.ft.) reyndust ósynd.
        (sbr. líka: Nokkur af þessum börnum ...)
e. Ýmsir(kk.ft.nf.) hinna(ef.ft.) þátttakendanna(ef.ft.) hættu keppni.
        (sbr. líka: Ýmsir af hinum þátttakendunum ...)

(28) Óeðlilegra virðist:
a. ?Einhverjir þessir menn ...
b. (?)Hvorug þessi bók ...
c. ?Nokkur þessi börn ...

(2-163) Hins vegar geta þessi ófn. staðið hliðstæð með no. og lagað sig að þeim í kyni, tölu og falli ef ekkert áfn. fer á milli:
a. Einhverjir(kk.ft.nf.) utanbæjarmenn(kk.ft.nf.) sváfu undir kirkjuveggnum.
b. Ég fann hvoruga(kvk.et.þf.) lúsina(kvk.et.þf.).
d. Fyrirtækið sendi nokkrum(hk.ft.þgf.) skagfirskum(lo.) börnum(hk.ft.þgf.) tréhesta.

(29) Spurning: Eru ófn. ekki jafn einsleitur hópur orða og oft er látið í veðri vaka?

(2-164) Spurning: Hegðar margur sér eins og ófn. eða lo. frá setningarlegu sjónarmiði -- eða er það kannski tvírætt?
a. Þessi mörgu gulu blóm settu svip á garðinn.
b. Mörg þessi gulu blóm voru mjög falleg.

(2-165) Ath. í þessu sambandi að margur getur tekið stigbreytingu þótt það standi í stöðu ófn.:
    Flest þessi gulu blóm voru mjög falleg.

(2-166) Ýmis ófn. eiga sér samhljóða samsvaranir í öðrum orðflokkum:
annar: óákveðið fornafn eða töluorð (raðtala, sbr. kafla 2.6 hér á eftir)
einn: óákveðið fornafn eða töluorð (frumtala, sbr. kafla 2.6 hér á eftir)
hver: óákveðið fornafn eða spurnarfornafn (eða nafnorð!)
hvor: óákveðið fornafn eða spurnarfornafn

(30) Spurning: Er hægt að finna málfræðileg rök fyrir því að greina þessi form í ólíka orðflokka?

(2-167) Merkingarmunur ófn. og samhljóða spfn. er yfirleitt skýr:
a. Hver(ófn.) er sinnar gæfu smiður.
b. Hver(spfn.) er smiður?
c. Þeir eru hver(ófn.)/hvor(ófn.) öðrum betri.
d. Hvor(spfn.) er betri?
e. Ég tala ekki við hvern sem er.
f. Hvern(spfn.) viltu tala við?
g. Ég get notað hvern(ófn.)/hvorn(ófn.) þeirra sem ég get fengið.
h. Þátttakendur fengu einn poka hver(ófn.)/hvor(ófn.).

(31) Ófn. þurfa ekki að standa fremst í setningu eins og samhljóða spfn., sbr. dæmin hér á undan.

(2-168) Ófn. hver og hvor geta verið sérstæð eða hliðstæð. Í stað hliðstæða ófn. hver má oft (en ekki alltaf) setja ófn. sérhver:
a. Hver/Sérhver maður hefur aðeins eitt líf.
b. Síðan fékk hvor þátttakandi einn poka.
c. Þetta urðu alls tíu þúsund krónur á hvern/$sérhvern hluthafa.

(2-169) Ath. notkun hver og hvor með sinn:
a. Þeir fengu sitt *epli/eplið hver/hvor.
b. Þeir fengu hver/hvor sitt epli/(?)eplið.
c. Þau fengu sína *bók/bókina hvert/hvort.
d. Þau fengu hvert/hvort sína bók/(?)bókina.

(32) Spurning: Er merking og notkun sinn hvor/hver svo sérstæð að það ætti að kalla þetta sérstakan undirflokk fornafna, t.d. dreififornöfn?

(2-170) Ath. að þetta sinn í sinn hvor/hver er ekki bundið því að frumlagið sé 3.p. eins og samhljóða afn. er:
a. Við(1.p.) fengum sitt eplið hver/hvor/hvert/hvort.
b. Þið(2.p.) fenguð sína bókina hver/hvor/hvert/hvort.

(33) Ath. að hver/hvor tekur form sitt af því sem vísaðer til en lagar sig þó í raun ekki að frumlagi setningarinnar:
a. Þeir (3.p.kk.ft.) fengu sitt eplið hvor/hver (kk.et.).
b. Þau (3.p. hk. ft.) tóku sína bókina hvort/hvert (hk.et.).

(34) Ath. ennfremur þetta:
a. Það eru tveir kostir uppi varðandi orðaröð: sína bókina hvor/hvor sína bók(ina)
b. Gerðirnar gera ekki sömu kröfu til nærveru greinis.

(35) Niðurstaða: Notkun sinn hvor/hver er of flókin til þess að börn nái tökum á henni.

(2-171) Þeir fengu sitthvort eplið og sitthvora bókina.

(36) Hér er komið nýtt fornafn, sitthvor (stundum líka sínhvor og það lagar sig í kyni, tölu og falli að því nafnorði sem það stendur með.

(37) Fornafnasambandið hver/hvor annan er stundum kallað sérstakt fornafna, gagnverkandi fornafn (e. reciprocal pronoun), enda hefur þaðsérstaka setningafræðilega eiginleika varðandi tilvísun.

(2-172) a. Strákarnir aðstoðuðu hver/hvor annan.
b. Stelpurnar hjálpuðu hver/hvor annarri.
c. Börnin sendu bréf hvert/hvort til annnars.
d. Við aðstoðuðum hver/hvor annan eða hver/hvor aðra eða hvert/hvort annað.
e. Þið hjálpuðuð hver/hvor öðrum eða hver/hvor annarri eða hvert/hvort öðru.

(38) Kyn og tala á hver/hvor fer eftir kyni og tölu frumlagsins sem vísað er til (eða réttara sagt kyni og tölu þess sem frumlagið á við) og þá geta möguleikarnir orðið býsna margir, sbr. líka næstu dæmi:

(2-173) a. Strákarnir aðstoðuðu hver/hvor annan.
b. Strákarnir aðstoðuðu hverjir/hvorir aðra.

(39) Tala og kyn síðari hlutans, þ.e. annan/annarri/annars ... samsvarar tölu og kyni fyrri hlutans, þ.e. hver/hvor/hvert/hvort ... Fall síðari hlutans ræðst hins vegar af því hver fallstjórnandinn er og hvaða falli hann stjórnar. Fallið á fyrri hlutanum er hins vegar í samræmi við fall frumlags setningarinnar (þ.e. nefnifall hér) ...

(40) Reglurnar í (39) virðast vera of flóknar, þannig að mjög margir láta fyrri og seinni hlutann standa í sama falli, þ.e. andlagsfalli viðkomandi fallstjórnanda. Sé fallstjórnandinn forsetning (sbr. (2-172c)) færist fyrri hlutinn um leið aftur fyrir hana:

(2-174) a. Strákarnir aðstoðuðu hvern/hvorn(þf.) annan(þf.).
b. Stelpurnar hjálpuðu hverri/hvorri(þgf.) annarri(þgf.).
c. Börnin sendu bréf til hvers/hvors(ef.) annnars(ef.).

(2-175) Hvor annan lýtur svipuðum skilyrðum um vísun og samsetta afn. sjálfan sig:
            *Strákarnir_i segja [að þú verðir að hjálpa hver/hvor öðrum_i ]

(2-176) Beyging fornafnasambandsins hvor tveggja er með ýmsu móti, stundum svona:

                    [sjá lesefnið sjálft!]

(41) Beygingin í (2-176) er líklega upphafleg, þar sem tveggja er eignarfall fleirtölu sem stýrist af fyrri hlutanum hvor. Stundum er þó skrifað í einu lagi þótt fyrri hl. sé beygður, þ.e. ritað er hvortveggja, hvorntveggja, hvorumtveggja, hvorirtveggja, hvorartveggja o.s.frv.
 

(2-176)' Önnur leið er að beygja báða hlutana:

[sjá lesefnið sjálft!]
 

Hér er til að hlutarnir séu ritaðir í einu lagi þótt báðir séu beygðir
 

(42) Loks er til að orðið sé haft alveg óbeygt og þá sagt og ritað hvortveggja (eða hvorutveggja) hvert sem fallið er á orðinu sem fornafnið stendur með eða á við: Ég þekki hvortveggja manninn (kk.þf.et.), Það stóðu verðir í hvortveggja dyrunum (kvk.þgf.ft.), Hvortveggja skærin (hk.nf.ft.) eru bitlaus.

(2-176)'' Ef hin upprunaleg merking hvor tveggja er 'hvor (sem er) af tveimur' er eðlilegt að stundum megi eins nota fornafnið báðir án þess að merkingarmunur sé verulegur:
a. Hvor(kk.nf.et.) tveggja maðurinn(kk.nf.et.) er þýskur.
b. Báðir(kk.nf.ft.) mennirnir(kk.nf.ft.) eru þýskir.

(43) Ath. hér:
a. hvor lagar sig að nafnorðinu sem það stendur með, þegar það er notað hliðstætt eins og hér, og viðkomandi nafnorð stendur þá með greini. Sama á við um báðir eins og dæmið sýnir.
b. Nota má hvor tveggja hliðstætt sem heild, þ.e. tveggja er í þessu dæmi ekki látið standa sem ákvæðisorð með eftirfarandi nafnorði í sama falli, eignarfalli. Þá væri formið hvor tveggja mannanna (sbr. hvor mannanna tveggja, hvor þeirra tveggja, hvor tveggja þeirra).

(2-176)''' Þegar hvor tveggja stendur hliðstætt getur það líka haft svipaða merkingu og báðir:
a. Ég hitti tvær konur og þekkti hvora tveggja.
b. Ég hitti tvær konur og þekkti báðar.

(2-176)'''' En: Báðir er fleirtöluorð og ótækt með orðum sem merkja e-ð óteljanlegt:
            Ég ætla að fá kaffi og te, einn pakka af hvoru tveggja/*báðu.

(2-176)''''' Og: Báðir er líka ónothæft með orðum sem aðeins eru til í fleirtölu eða aðeins notuð í fleirtölu í tilteknu samhengi:
    a. Jón Arnar fékk hvor tveggja/?*bæði verðlaunin.
     b. Englendingar og Þjóðverjar keppa á morgun og talsverð forföll eru hjá hvorum tveggja /??báðum.

(44) Stundum er hárfínn merkingarmunur á óákveðnu fornöfnunum neinn, einhver, nokkur og enginn. Orðið neinn er þó sérstakt að því leyti að það þarf að vera valdað, þ.e. eitthvert neikvætt orð þarf að leyfa notkun þess, sbr. næstu dæmi.

(2-178) a. Átt þú einhverja bók eftir Laxness?
b. Átt þú nokkra bók eftir Laxness?
c. Átt þú enga bók eftir Laxness?
d. *Átt þú neina bók eftir Laxness?

(2-179) a. Hann hefur ekki keypt einhverja bók eftir Laxness.
b. Hann hefur ekki keypt nokkra bók eftir Laxness.
c. Hann hefur ekki keypt enga bók eftir Laxness.
d. Hann hefur ekki keypt neina bók eftir Laxness.

(45) Hver er merkingarmunurinn hér?

(46) Ath. ennfremur samur, sami, sjálfur, slíkur og þvílíkur.
a. Eru þetta óákveðin fornöfn?
b. Hvernig gætum við komist að því?

(2-180) Ath. sjálfur, merkingu þess og stöðu innan setningar:
a. Birgir sjálfur var ekki við.
b. Birgir var sjálfur ekki við.
c. Birgir var ekki sjálfur við.
d. Birgir var ekki við sjálfur.

(47) Hér má reyndar bæta þessum dæmum við:
a. Sjálfur Birgir var ekki við.
b. Sjálfur var Birgir ekki við.

(48) Orðið sjálfur lagar sig í kyni, tölu og falli að því nafnorði sem það á við og ef orðið er ekki sérnafn getur það jafnvel farið á undan því:

(2-181) a. Ég hitti sjálfan ráðherrann.
b. Ég hitti ráðherrann sjálfan.
 

2.4.7. Tilvísunarfornöfn

(2-182) Rök gegn því að telja sem og er til fornafna:
a. Þau beygjast ekki í kyni, tölu eða falli eins og fornöfn gera yfirleitt.
b. Þau geta ekki verið hliðstæð eins og mörg fornöfn geta, jafnvel þótt þau séu óbeygjanleg (sbr. hvaða maður kom en *sem maður kom).
c. Þau geta ekki tekið með sér eignarfall eins og mörg sérstæð fornöfn geta (sbr. hver ykkar gerði þetta en *sem ykkar gerði þetta).
d. Þau geta ekki staðið sem eignarfallseinkunn eins og mörg sérstæð fornöfn geta (sjá hér á eftir).
e. Þau geta ekki staðið á eftir forsetningum eins og öll fallorð geta (sjá hér á eftir).

(2-183) a. *Þetta er maðurinn sem/er bíl ég keypti.
b. Hann spurði hvers bíl þú hefðir keypt.

(2-184) a. *Þetta er konan hjá sem/er hann bjó.
b. Ég veit ekki hjá hvaða konu hann bjó.

(49) Niðurstaða: Tilvísunarorðin sem og er hafa engin einkenni fornafna. Tilvísunarsetningar hafa hins vegar svipað einkenni og ýmsar aðrar setningar, t.d. spurnarsetningar, að í þeim er gjarna sýnileg eyða og hún samsvarar orðinu sem tilvísunarsetningin stendur með (eyður eru hér sýndar með __ líkt og áður), sbr. hér á eftir:

(2-185) a. Þetta er strákurinn sem hún saknar __ mest. (sbr. Hún saknar stráksins mest)
b. Þetta er konan sem hann bjó hjá __ (sbr. Hann bjó hjá konunni)

(2-186) Í miðaldamáli er orðið hver hins vegar stundum notað sem tilvísunarfornafn og hefur þá einkenni fornafns (rétt eins og tilvísunarfornöfn í þeim nágrannamálum sem hafa slík fornöfn):
a. Þetta er strákurinn hvers(ef.) hún saknar mest.
b. Þetta er konan hverri hann bjó hjá.
c. Þetta er maðurinn hvers bíl ég keypti.
d. Þetta er konan hjá hverri hann bjó.
 

2.4.8 Yfirlit yfir setningarleg einkenni fornafna

(2-187) Atriði sem eru flestum fornöfnum sameiginleg:
a. Fornöfn eru fallorð. Þau beygjast því í föllum og tölum. Auk þess taka flest þeirra kynbeygingu.
b. Fornöfn eru lokaður orðflokkur.
c. Sérstæð fornöfn gegna hlutverki höfuðs (aðalorðs) í nafnliðum.
d. Hliðstæð fornöfn gegna hlutverki ákvæðisorða með nafnorðum í nafnliðum.
 

(2-188) Persónufornöfn
a. Persónufornöfn beygjast í persónum (þ.e. það eru til ólík form persónufornafna fyrir þrjár persónur).
b. Fornafn þriðju persónu beygist í kynjum.
c. Persónufornöfn eru jafnan sérstæð.
d. Persónufornöfn geta yfirleitt ekki verið samvísandi við frumlag í sömu setningu.
e. Persónufornöfn þurfa ekki mállegan undanfara, þ.e. það má oft ráða vísun þeirra af samhengi eða aðstæðum.
 

(2-189) Afturbeygð fornöfn
a. Í íslensku eru aðeins til sérstök afturbeygð fornöfn fyrir þriðju persónu.
b. Í íslensku er til afturbeygt persónufornafn (sig) og afturbeygt eignarfornafn (sinn).
c. Afturbeygt persónufornafn er alltaf sérstætt. Ekki er til sérstakt nefnifallsform af því og sama form er notað í eintölu og fleirtölu.
d. Afturbeygt eignarfornafn getur verið hliðstætt eða sérstætt. Það beygist í kyni, tölu og falli og lagar sig að orðinu sem það stendur með eða á við.
e. Samsett afurbeygt fornafn (sjálfan sig, sjálfa sig, sjálft sig ...) getur ekki átt við undanfara utan þeirrar (smæstu) setningar sem það stendur í.
f. Ósamsett afturbeygt fornafn (þar með talið afturbeygt eignarfornafn) getur staðið í aukasetningu af tiltekinni gerð (t.d. fallsetningu með persónubeygðri sögn í viðtengingarhætti) og vísað til undanfara utan hennar.
g. Afturbeygð fornöfn krefjast mállegs undanfara. Ekki er hægt að ráða vísun þeirra af samhengi eða aðstæðum eingöngu.
h. Samsett afturbeygt fornafn er ekki hægt að nota með sögnum sem krefjast afturbeygðs fornafns (sögnum sem eru „skyldubundið afturbeygðar").

(2-190) Spurnarfornöfn
a. Flest spurnarfornöfn beygjast í kyni, tölu og falli. Spurnarfornafnið hvaða er þó óbeygjanlegt.
b. Spurnarfornöfn standa oftast fremst í setningu, annaðhvort aðalsetningu eða spurnaraukasetningu, óháð setningarlegu hlutverki sínu (frumlag, andlag, andlag forsetningar ...).
c. Flest spurnarfornöfn geta ýmist verið hliðstæð eða sérstæð. Spurnarfornafnið hvaða er þó jafnan hliðstætt.
 

(2-191) Eignarfornöfn
a. Eignarfornöfn beygjast í kyni, tölu og falli.
b. Eignarfornöfn eru oftast hliðstæð.
c. Hliðstæð eignarfornöfn fara oftast á eftir nafnorðinu sem þau eiga við, nema lögð sé sérstök áhersla á þau.
d. Fari hliðstætt eignarfornafn á eftir nafnorði, er nafnorðið oftast með greini (bíllinn minn). Nafnorð af ákveðnum merkingarflokkum, t.d. sum skyldleikaorð, eru þó undantekning frá þessu (móðir mín). Fari hliðstætt eignarfornafn á undan nafnorði er nafnorðið oftast án greinis (þinn bíll).
e. Þegar vísað er til eiganda fyrstu persónu fleirtölu eða annarrar persónu fleirtölu er notað eignarfall samsvarandi persónufornafns (okkar, ykkar) en ekki eignarfornafn.
f. Eignarfornafn þriðju persónu, sinn, lýtur sömu notkunarreglum og (önnur) afturbeygð fornöfn. Þegar ekki er hægt að uppfylla þær reglur er notað eignarfall hlutaðeigandi persónufornafns (hans, hennar, þess).
 

(2-192) Ábendingarfornöfn
a. Ábendingarfornöfn beygjast í kyni, tölu og falli. Beyging þeirra er þó mjög óregluleg.
b. Ábendingarfornöfn eru mjög oft hliðstæð. Í ákvæðisorðarunu með nafnorðum fara þau á undan lýsingarorðum (þessi góða súpa).
 

(2-193) Óákveðin fornöfn
a. Óákveðin fornöfn beygjast í kyni, tölu og falli.
b. Flokkur óákveðinna fornafna er rýmri inngöngu en aðrir fornafnaflokkar, en sameiginleg einkenni. Mörg óákveðin fornöfn hafa þó merkingarleg einkenni kvantara (sbr. allir, enginn, eihverjir, sumir...).
c. Flest óákveðin fornöfn geta ýmist verið hliðstæð eða sérstæð.
d. Hliðstæð óákveðin fornöfn skipa sér gjarna framarlega í ákvæðisorðaröð nafnorða (sbr. allir(ófn.) þessir(áfn.) gulu(lo.) blettir).
e. Mörgum óákveðnum fornöfnum er eðlilegt að vera sérstæð og taka með sér eignarfall (t.d. hlutaeignarfall) af nafnorðum (sbr. sumar stúlknanna(ef.ft.)).
f. Sum óákveðin fornöfn hafa (eða hafa a.m.k. haft) mismunandi form í hvorugkyni eintölu eftir því hvort þau standa hliðstætt eða sérstætt (sbr. eitthvert (hliðstætt) lag, eitthvað (sérstætt)).
g. Fornafnasambandið hvor annan lýtur sérstökum reglum um tilvísun, sem minna á þær reglur sem gilda um (samsett) afturbeygð fornöfn, og er því stundum talið sérstakur undirflokkur fornafna, þ.e. gagnverkandi fornafn.

(2-194) Tilvísunarfornöfn
a. Fornafnið hver kemur fyrir sem tilvísunarfornafn í ritmáli, einkum á miðöldum. Það er ekki notað í talmáli.
b. Í talmáli og í venjulegu ritmáli eru notaðar tilvísunartengingarnar sem og er í íslensku en ekki tilvísunarfornöfn. Þær beygjast ekki fremur en aðrar samtengingar og þær hafa ekki heldur nein setningarleg einkenni fallorða.
 
 

2.5 Greinir

(50) Í íslenskum málfræðibókum er gjarna sagt sem svo að til sé einn greinir, þ.e. ákveðni greinirinn hinn, og hann standi ýmist á undan lýsingarorði eða honum sé skeytt aftan við nafnorð.

(2-195) a. Laus ákveðinn greinir stendur á undan lýsingarorðum í nafnliðum (þar sem hugtakið nafnliður er notað um nafnorð og öll ákvæðisorð þeirra).
b. Ákveðnum greini má skeyta við nafnorð.

(51) Spurning: Hvað fellur framan af greininum þegar honum er skeytt við nafnorð?

(2-197) Ath. samanburð ákveðna greinisins og áfn. hinn:
a. Hið langa kvæði var frekar leiðinlegt. (hið = greinir)
b. Hitt langa kvæðið var frekar leiðinlegt. (hitt = ábendingarfornafn)

(2-198) Ekki gengur að nota sterka beygingu á lýsingarorði á eftir lausum greini:
        *Hið langt kvæði var frekar leiðinlegt.

(2-199) Veikt beygð lýsingarorð á undan nafnorði með viðskeyttum greini hafa afmarkandi merkingu en því er ekki þannig farið um veikt beygð lýsingarorð á eftir lausa greininum:
a. Rautt nefið glóði í kvöldsólinni.
b. ?Rauða nefið glóði í kvöldsólinni.
c. *Hið rautt nef glóði í kvöldsólinni.
d. Hið rauða nef glóði í kvöldsólinni.

(2-200) Ábendingarfornafnið hinn kallar á viðskeyttan greini á eftirfarandi nafnorði og honum má ekki sleppa:
a. *Hitt langa kvæði var frekar leiðinlegt.
b. Hin *kona/konan er frá Akureyri.

(2-201) Hins vegar gengur ekki að hafa bæði lausan og viðskeyttan greini í einu:
*Hið langa kvæðið var frekar leiðinlegt.

(2-202) Ákveðnin í ákv. greini tengist því sem er þekkt, þ.e.:
a. Það sem þegar hefur verið rætt
b. Það sem er innan sjónsviðs þeirra sem tala saman.
c. Það sem þeir sem tala saman þekkja (án þess að það hafi verið rætt).

(52) Ath. merkingarmun eftirfarandi dæma í tengslum við "ákveðni" (þekkt/óþekkt, gamlar/nýjar upplýsingar).

(2-203) a. Ég fer í veislu á morgun.
b. Ég fer í veisluna á morgun.

(2-204) a. Hver á hund?
b. Hver á hundinn?

(2-205) a. $Tungl er fullt í kvöld.
b. Tunglið er fullt í kvöld.

05.41.11 Íslensk setningafræði Haust 2001

24.9. Viðfangsefni:  Umræðupunktar úr fyrsta heimaverkefni
                                Enn um setningarleg einkenni orðflokka og orðaröð
        Lesefni:           Kaflar 2.6B2.11 í Setningafræðihandbók.
        Verkefni:         Nemendur skila úrlausn þriðja heimaverkefnis.
                              Fjórða heimaverkefni afhent.
 
 

1. Umræðupunktar úr 1. heimaverkefni

(1) Spurning:
Hvernig er hægt að hugsa sér að málfræði geti verið lýsing á málkunnáttu málnotenda af því að það er vitað að menn hafa mismunandi málkunnáttu?

(2) Spurning:
Ef gert er ráð fyrir að málfræði sé lýsing á málkunnáttu málnotenda og dæmi um setningagerðir fyrst og fremst miðuð við það hvað sá sem semur málfræðina telur tæakt, og e.t.v. nokkrir málhafar sem hann leitar til, er þá ekki líklegt að það verði of mikil slagsíða á mállýsingunni þannig að talmáli verði gert of hátt undir höfði og ritmálið verði útundan?

(3) Spurning:
Í fyrsta kafla Setningafræðihandbókarinnar stendur einhvers staðar eitthvað á þá leið að skólanemendur verði að læra að nota þolfall með sögnum eins og vanta, langa til þess að verða "fullfærir málnotendur við hvaða aðstæður sem er". Er þetta ekki forskriftarmálfræði sem ekki á heima í handbók af þessu tagi? Getur þetta ekki ýtt undir fordóma gagnvart mismunandi málnotkun?
 
 

2. Dæmi úr köflum 2.6-2.11

2.6 Töluorð

(2-206) einn, tveir; fyrsti, annar; eining, þrenning; einfaldur, tvöfaldur, þrítugur; tvisvar, þrisvar; hundrað, þúsund

(2-207) einingin, þrennningin; tugurinn, hundraðið, þúsundið; einingar, þúsundir

(2-208) a. Einfalt glerið þoldi ekki þennan vind.
                    (sbr. Þunnt glerið þoldi ekki þennan vind.)
    b. Einfalda glerið þoldi vindinn ekki eins vel og það tvöfalda.
                    (sbr. Þunna glerið þoldi vindinn ekki eins vel og það þykka.)
    c. Það var bara þunnt einfalt / einfalt þunnt gler í glugganum.
    d. Þessar þrjár þrítugu konur náðu góðum árangri í maraþonhlaupinu.
            (sbr. Þessar þrjár þriflegu konur náðu góðum árangri í maraþonhlaupinu.)

(2-209) a. Ég hef oft/aldrei/tvisvar/þrisvar komið til Vestmannaeyja.
b. Þú verður að lesa þetta oft/tvisvar/þrisvar.

(2-210) Töluorð eru orð sem vísa í tölu eða röð og hafa ekki setningarleg og beygingarleg einkenni annanrra orðflokka.

(2-211) a.    allar     þessar     gulu     hænur
                    ófn.     áfn.         lo.        no.
    b. *þessar allar/öllu gulu hænur
    c. *gulu allar þessar hænur

(2-212) a. allar     þessar     þrjár     gulu     hænur
                ófn.     áfn.         to.         lo.         no.
b. *allar þrjár þessar gulu hænur
c. *allar þessar gulu þrjár hænur
d. *þrjár allar þessar gulu hænur
 

(2-213) a. Fyrsti/*Fyrstur bíllinn var gulur.
b. Þeir báðu hann að vera fyrsta/*fyrstan mann.
c. Ég hitti hann *fyrstan mann/fyrstan manna.
d. Hann var *fyrsti/fyrstur.

(2-214) a. Ég keypti fyrstu (to.) rauðu (lo.) bókina / *rauðu (lo.) fyrstu (to.) bókina.
b. Við vorum hálfsmeyk við þessa (áfn.) þriðju (to.) snörpu (lo.) jarðskjálftahrinu.

(2-215) a. Ég ætla að taka þrenna nýja (lo.) skó með mér. (* ... nýja þrenna skó)
b. Ég ætla ekki að taka aðra skó með mér en þessa (áfn.) tvenna.

(2-216)         kk.         kvk.         hk.                 kk.         kvk.         hk.
    nf.             ein-n      ein             eit-t             ein-ir         ein-ar      ein
    þf.             ein-n     ein             eit-t             ein-a         ein-ar         ein
    þgf.         ein-um     ein-ni         ein-u                 ein-um
    ef.             ein-s     ein-nar         ein-s                 ein-na

(2-217) a. Ég hélt ég ætti tvenna hanska en ég finn bara þrjá.
b. Hún gaf mér eina sokka og það var fínt því ég átti bara einn hreinan sokk eftir.

(2-218) a. Hann keypti tvennar/*tvær buxur.
b. Hún keppti á þrennum/*þremur Ólympíuleikum.

(2-219) a. Þarna eru þrír (nf.kk.) hrútar (nf.kk.), þrjár (nf.kvk.) ær og þrjú (nf.hk.) lömb.
b. Þeir keyptu tvo (þf.kk.) penna (þf.kk.) og tvær (þf.kvk.) bækur (þf.kvk.) en skiluðu þrem     (þgf.hk.) strokleðrum (þgf.hk.).
c. Þarna eru þrennir (nf.kk.) vettlingar (nf.kk.), tvennar (nf.kvk.) buxur og þrenn (nf.hk.) stígvél (nf.hk.)

(2-220) a. þriðji (nf.kk.) bíllinn, þriðja (nf.kvk.) bókin, þriðja (nf.hk.) húsið
                        (sbr. guli (lo.) bíllinn, gula (lo.) bókin, gula (lo.) húsið)
b. Við sátum í nítjánda (þgf.hk.) sæti í fjórða (þgf.kk.) bekk (þgf.kk.) á fimmtu (þgf.kvk.) sýningu (þgf.kvk.)
            (sbr. í bláa (lo.) sætinu, í stóra (lo.) bekknum, á leiðinlegu(lo.) sýningunni)

(2-221) a. Fyrsti (vb.) keppandinn var frá Akureyri, annar (Asb.@) keppandinn frá Ísafirði og sá þriðji (Avb.@) frá Egilsstöðum.
b. Guðmundur varð fyrstur (sb.), Fannar annar (Asb.@) og Haraldur þriðji (Avb.@).

(2-222) þriðju (kk.ft.) vettlingarnir, þriðju (kvk.ft.), þriðju (hk.ft.) skærin (hk.ft.)

(2-223) a. fjórir (nf.kk.) menn (nf.kk.), fjórir (nf.kk.) mannanna (ef.ft.)
b. *fjögur (nf.hk.) þau (nf.hk.), fjögur (nf.hk.) þeirra (ef.hk.)

(2-224) a. fjórða (nf.kvk.) konan (nf.kvk.), *fjórða (nf.kvk.) kvennanna (ef.kvk.)
b. Hann(nf.kk.) varð annar (nf.kk.) en hún (nf.kvk.) varð fyrst (nf.kvk.).

(2-225) a. einn, tveir, þrír, fjórir, fimm ...
b. ein, tvær, þrjár, fjórar, fimm ...
c. eitt, tvö, þrjú, fjögur, fimm ...

(2-226) a. einn er til sem töluorð og óákveðið fornafn
b. annar er til sem töluorð (raðtala) og óákveðið fornafn
c. fyrstur er til sem töluorð (raðtala) og lýsingarorð (efsta stig samsvarandi mst fyrri)
d. hundrað, þúsund, miljón eru til sem töluorð og nafnorð

(2-227) a. Ein (to.) kona var með hatt og tvær (to.) með slæðu fyrir andlitinu.
b. Kona ein (ófn.) stóð framarlega í hópnum og ... (sbr. Kona nokkur ...)

(2-228) Í fyrra varð Jón annar (to.) en nú varð einhver annar (ófn.) annar (to.).

(2-229) a. María varð fyrst (to.,sb.), Anna önnur og Guðrún þriðja.
b. Fyrsta (to., vb.) konan kom í mark á undan fimmta karlmanninum.

(2-230) a. Tveir aftari staurarnir voru lausir og sá aftasti (lo.) lá reyndar alveg flatur.
b. Þrjár fyrri bækurnar voru frekar leiðinlegar og reyndar gafst ég alveg upp við þær tvær fyrstu (lo.).

(2-231) Ég ætla að kaupa hundrað (to.) ketti (þf.), þúsund ær (þf.) og græða miljón krónur (þf.).

(2-232) Þarna voru mörg hundruð (no.nf.ft.hk.) katta (ef.) sem hlupu á eftir þúsundum (no.nf.ft.kvk.) músa (ef.) og yfir öllu saman suðuðu miljónir (no.nf.ft.kvk.) flugna (ef.).

(2-233) a. Töluorð eru fallorð sem vísa í tölu eða röð. Þau skiptast í frumtölur (einn, tveir, þrír...) og raðtölur (fyrsti, annar, þriðji...). Líta má á partölur (einir, tvennir, þrennir, fernir) sem undirflokk af frumtölum og þær eru notaðar um pör eða með fleirtöluorðum (orðum sem eru aðeins til í fleirtölu eða aðeins notuð í fleirtölu í tiltekinni merkingu).

b. Frumtölurnar einn, tveir, þrír, fjórir beygjast í kyni og falli. Sama er að segja um partölurnar einir, tvennir, þrennir, fernir. Aðrar frumtölur eru óbeygjanlegar.

c. Raðtölurnar beygjast yfirleitt eins og veik lýsingarorð í frumstigi. Þó beygist fyrstur sterkt og fyrsti veikt en annar aðeins sterkt.

d. Frumtölurnar beygjast ekki í tölum en það gera raðtölurnar.

e. Frumtölur geta ýmist verið hliðstæðar og sambeygst nafnorðinu sem þær standa með eða verið sérstæðar og tekið með sér eignarfall af nafnorðinu. Í síðara tilvikinu standa þær þó í sama kyni og nafnorðið í eignarfallinu.

f. Raðtölur eru jafnan hliðstæðar þegar þær taka með sér nafnorð.

g. Bæði frumtölur og raðtölur geta staðið sem sagnfylling og þá laga þær sig að orðinu sem þær eiga við, á sama hátt og lýsingarorð.

h. Mörg töluorð eiga sér samhljóma samsvaranir í öðrum orðflokkum, en þær hafa yfirleitt talsvert önnur merkingarleg og setningarleg einkenni.
 
 

2.7 Forsetningar

(2-234) Forsetningar eru óbeygjanleg orð sem standa með fallorðum og stýra falli (aukafalli) á þeim.

(2-235) a. Forsetningar sem alltaf stýra þolfalli:
um, (í) gegnum, (í) kringum, umhverfis

b. Forsetningar sem alltaf stýra þágufalli:
að, af, andspænis, á eftir, á móti, á undan, ásamt, frá, gagnvart, gegn, gegnt, handa, hjá, meðfram, móti, undan, úr

c. Forsetningar sem ýmist stýra þolfalli eða þágufalli (yfirleitt í ólíkri merkingu):
á, eftir, fyrir, í, með, undir, við, yfir

d. Forsetningar sem stýra eignarfalli:
auk, án, (á) meðal, (á) milli, vegna

(2-236) Þolfall er fremur notað um hreyfingu en þágufall um dvöl:
Hún skrapp á ballið (þf.) og var á ballinu (þgf.).
Ég fór í skólann (þf.) og var í skólanum (þgf.).
Hundurinn skreið undir borðið (þf.) og lá undir borðinu (þgf.).
Við hengdum myndina yfir stólinn (þf.) og hún hékk yfir stólnum (þgf.).

(2-237) a. Kvæðið er eftir hann (þf.). Ég tók eftir honum (þgf.).
b. Gerðu þetta fyrir mig (þf.). Þú ert fyrir mér (þgf.).
c. Stelpan kom með kærastann (þf.). Stelpan kom með kærastanum (þgf.).
d. Konan talaði við mig (þf.). Konan brosti við mér (þgf.).

(2-238) a. Þeir fóru síðan til (fs.) [allra (ef.) gömlu (ef.) ættingjanna (ef.) ] eftir hádegið.
b. Til (fs.) [allra (ef.) gömlu (ef.) ættingjanna (ef.)] fóru þeir síðan eftir hádegið.
c. Þeir tóku til (ao.) [alla (þf.) gömlu (þf.) skjalapakkana (þf.)] eftir hádegið.
d. *Til (ao) [alla (þf.) gömlu (þf.) skjalapakkana (þf.)] tóku þeir eftir hádegið.

(2-239) a. Þótt megineinkenni forsetninga sé það að stýra falli kemur fyrir að samhljóma orð virðast ekki stýra neinu falli. Spurningin er þá hvort þar sé um að ræða einhvers konar liðfellt samband (undanskilið fallorð eða nafnlið) eða þá atviksorð.

b. Þótt atviksorð stýri yfirleitt ekki falli kemur fyrir að orð samhljóma næsta augljósum atviksorðum stýra falli. Spurningin er þá hvort þar sé um að ræða fallstýringu atviksorðs eða þá forsetningu sem er samhljóma atviksorði (sbr. t.d. dæmi um samhljóma fornöfn af ýmsum flokkum hér á undan, m.a. ófn. hver, spfn. hver.

c. Þótt aukaföllum sé yfirleitt annaðhvort stjórnað af áhrifssögnum eða forsetningum eru þó til svokallaðir aukafallsliðir, þ.e. fallorð í aukafalli sem ekki virðast hafa neinn sýnilegan fallvald.

(2-240) a. Báturinn er kominn að landi.
b. Báturinn er kominn að.
c. Hann er búinn að gera að aflanum.
d. Hann er búinn að gera að.
e. Þeir ýttu bátnum frá bryggjunni og héldu til hafs.
f. Þeir ýttu bátnum frá og héldu til hafs.

(2-241) a. Sjómaðurinn borðaði matinn og skellti sér svo á sjóinn.
b. Sjómaðurinn borðaði ___ og skellti sér svo á sjóinn.
c. Hann ýtti bátnum frá landi og hélt til hafs.
d. Hann ýtti ___ frá landi og hélt til hafs.

(2-242) austan, handan, innan, ofan, neðan, norðan, sunnan, vestan

(2-243) a. Sumarbústaður Jóhannesar stendur austan árinnar (ef.).
b. Það er meiri skógur handan vatnsins (ef.).
c. Hestarnir eiga að vera innan girðingar (ef.).

(2-244) a. Austan árinnar (ef.) stendur sumarbústaður Jóhannesar.
b. Handan vatnsins (ef.) er meiri skógur.
c. Innan girðingar (ef.) eiga hestarnir að vera.

(2-245) fram, heim, inn, niður, upp, út

(2-246) a. Fjöldi hestamanna reið fram heiðina (þf.).
b. Nokkrir bílar óku heim afleggjarann (þf.).
c. Hávær krakkaskari hljóp inn ganginn (þf.).
d. Þrír boltar rúlluðu niður stigann (þf.).
e. Hreindýr þustu upp fjallshlíðina (þf.) í langri halarófu.
f. Bátur leið út fjörðinn (þf.) undir fullum seglum.

(2-247) a. (?)Fjöldi hestamanna reið heiðina (þf.).
b. Nokkrir bílar óku afleggjarann (þf.).
c. ?Hávær krakkaskari hljóp ganginn (þf.).
d. *Þrír boltar rúlluðu stigann (þf.).
e. *Hreindýr þustu fjallshlíðina (þf.) í langri halarófu.
f. *Bátur leið fjörðinn (þf.) undir fullum seglum.

(2-246) a. Fram heiðina (þf.) reið fjöldi hestamanna.
b. Heim afleggjarann (þf.) óku nokkrir bílar.
c. Inn ganginn (þf.) hljóp hávær krakkaskari.
d. Niður stigann (þf.) rúlluðu þrír boltar.
e. Upp fjallshlíðina (þf.) þustu hreindýr í langri halarófu.
f. Út fjörðinn (þf.) leið bátur undir fullum seglum.

(2-247) í gegnum eða gegnum, í kringum eða kringum, á meðal eða meðal, á milli eða milli

(2-248) fyrir austan, fyrir handan, fyrir innan, fyrir ofan, fyrir neðan, fyrir norðan, fyrir sunnan, fyrir vestan

(2-249) a. Hann var fyrir sunnan Fríkirkjuna (þf.).
b. Hann var fyrir Fríkirkjuna (þf.).
c. Hann var sunnan Fríkirkjunnar (ef.).

(2-250) a. Við fórum á stefnumótin fyrir sunnan Fríkirkjuna (þf.).
b. Fyrir sunnan Fríkirkjuna (þf.) fórum við á stefnumótin.
 
 

2.8 Atviksorð

2.8.0 Inngangur

(2-251) Atviksorð eru óbeygjanleg orð sem tákna gjarna hvar eitthvað á sér stað (staðaratviksorð), hvenær það gerist (tíðaratviksorð), hvernig eitthvað er gert (háttaratviksorð), eru notuð til áherslu (áhersluatviksorð), spyrja um stað, tíma eða hátt (spurnaratviksorð) eða tákna neitun (neitunin ekki).

(2-252) a. Ég hef ekki lesið bókina.
b. Ég las ekki bókina.
c. Ég las bókina ekki.

(2-253) Því er ekki þannig farið að ég hafi lesið bókina.

(2-254) a. Ég las ekki bókina og blaðið.
b. Ég las bókina og ekki blaðið.

(2-255) Því er ekki þannig farið að ég hafi lesið bókina og blaðið.
 

2.8.1 Staðaratviksorð
2.8.2 Tíðaratviksorð
2.8.3 Háttaratviksorð
2.8.4 Áhersluatviksorð
2.8.5 Spurnaratviksorð
2.8.6 Setningaratviksorð
2.8.7 Agnir
2.8.8 Önnur smáyrði
 

2.9 Samtengingar og nafnháttarmerki

(2-i) Samtengingar eru óbeygjanleg orð sem hafa það hlutverk að tengja setningar eða setningarliði.
 

2.9.1 Aðaltengingar

(2-ii) Aðaltengingar nefnast þær samtengingar sem geta tengt aðalsetningar. Sumar þeirra geta líka tengt einstaka setningarliði, þar með taldar hliðskipaðar aukasetningar. Helstu aðaltengingar í íslensku eru taldar og, en, eða, ellegar, enda.

(2-iii) a. [Bóndinn sleppti kúnum út] og [þær léku við hvern sinn fingur].
b. [Nú hefur Anna týnt lyklunum] eða [María hefur skipt um skrá].
c. [Kýrnar léku við hvern sinn fingur] en [boli varð að vera inni].
d. [Ég komst ekki inn] enda [hef ég enga lykla].

(2-iv) a. Fáninn er rauður og hvítur.
b. Ég ætla að fá kaffi eða te.
c. Hann segir [[að Guðmundur hafi keypt sér hús] og [(að) hann ætli að flytja í vor]].
 

2.9.2 Aukatengingar

(2-v) Skýringartenginginað tengir skýringarsetningar, en þær teljast til svonefndra fallsetninga af því að þær hafa svipað hlutverk innan setninga og fallorð (eða nafnliðir réttara sagt):
a. Hún segir [að tunglið sé úr osti].
b. Við töluðum um [að það gæti ekki verið rétt].

(2-vi) Spurnartengingin hvort tengir spurnarsetningar, en þær teljast líka til fallsetninga:
Hann spurði [hvort tunglið væri úr osti].

(2-vii) Tilvísunartengingarnarsem og er tengja tilvísunarsetningar:
a. Þetta er strákurinn [sem át refinn].
b. Ég þekki engan [er vill sinna þessu].

(2-viii) Atvikstengingar tengja atvikssetningar, en þeim er oft skipt í ýmsa flokka eftir merkingu (sjá nánar í 7. kafla). Í sumum tilvikum eru þær samsettar úr fleiri orðum:
a. Lóan kemur [þegar snjóa leysir]. [tíðartenging]
b. Lóan kemur [ef snjóa leysir]. [skilyrðistenging]
c. Lóan kemur ekki alltaf [þótt snjóa leysi]. [viðurkenningartenging]
d. Lóan kveður [svo að snjórinn fari] [tilgangstenging]
e. Lóan kvað [svo að snjórinn fór] [afleiðingartenging]
f. Snjórinn fór [af því að lóan kvað] [orsakartenging]
f. Spóinn syngur ekki [eins og lóan syngur] [samanburðartenging]

(2-ix) a. Jón er stærri en ég.
b. Þú ert eins og jólasveinn.

(2-x) Jón er stærri en ég er.

(2-xi) a. Hann_i er alveg eins og pabbi sinn_i.
b. Hann_i er alveg eins og pabbi hans_i.

(2-xii) Hann_i er [alveg eins og pabbi hans_i er].

(2-xiii) *Hann er alveg eins og pabbi sinn er.
 

2.9.3 Nafnháttarmerki

(2-xiv) a. Hann lofaði [að (skýr.teng.) hann færi (vh.) ekki strax].
b. Hann lofaði [að (nhm.) fara (nh.) ekki strax].
 

2.10 Upphrópanir

(2-xxx) a. Æ, nú hef ég gleymt vasahnífnum!
b. Ó, þarna slitnaði spottinn!

2.11 Lokaorð um setningarleg einkenni orðflokka
 

05.41.11 Íslensk setningafræði                Haust 2001
 

1.10. Viðfangsefni:    Úrlausnum skilað. Umræða um framhaldið.
                                    Formgerð setningarliða og orðaröð.
Lesefni:                       3. kafli í Setningafræðihandbók.
Verkefni:                     Nemendur skila úrlausn þriðja heimaverkefnis.
                                     Fjórða heimaverkefni afhent.
 

1. Úrlausnum skilað.
 

2. Umræða um framhaldið
 

3. Formgerð setninga og orðaröð

3.0 Inngangur

(1) Kærasti Bjarkar seldi gamla bílinn um daginn.
 

3.1 Setningar skiptast í setningarliði

3.1.1 Hugmyndir um skiptingu setninga í smærri hluta

(2)a. Heilum setningum má skipta í smærri hluta. Þessir hlutar eru gerðir úr setningarliðum.
    b. Setningarliðir skiptast í nokkra flokka eftir gerð, t.d. nafnliði, forsetningarliði.
    c. Setningarliðir hafa mismunandi hlutverk innan setninganna, setningarhlutverk.
        Sumir nafnliðir gegna t.d. hlutverki frumlags, aðrir hlutverki andlags.
    d. Setningarliðir gegna líka mismunandi merkingarhlutverki innan setninga.
        Þannig gegnir frumlag stundum hlutverki geranda en alls ekki alltaf.
        Það fer m.a. eftir merkingareðli aðalsagnarinnar sem í hlut á og einnig eftir því
        hvort setningin er í germynd eða þolmynd til dæmis.

(3) Gísli, Eiríkur og Helgi keyptu gráa hryssu fyrir nokkrum árum.

(4) [Gísli, Eiríkur og Helgi] keyptu [gráa hryssu] [fyrir nokkrum árum].

(5) Fyrir nokkrum árum keyptu Gísli, Eiríkur og Helgi gráa hryssu.

(6) (?)Gráa hryssu keyptu Gísli, Eiríkur og Helgi fyrir nokkrum árum.

(7)a. Gísli, Eiríkur og Helgi keyptu gráu hryssuna fyrir nokkrum árum.
    b. Gráu hryssuna keyptu Gísli, Eiríkur og Helgi fyrir nokkrum árum.

(8) a. Gísli, Eiríkur og Helgi keyptu þessa gráu hryssu fyrir nokkrum árum.
    b. Þessa gráu hryssu keyptu Gísli, Eiríkur og Helgi fyrir nokkrum árum.

(9) a. Gísli, Eiríkur og Helgi keyptu gráa hryssu fyrir nokkrum árum.
    b. Fyrir nokkrum árum keyptu Gísli, Eiríkur og helgi gráa hryssu ___.

(10) a. Þeir fluttust til Ameríku fyrir aldamót.
        b. Til Ameríku fluttust þeir ___ fyrir aldamót.
        c. Fyrir aldamót fluttust þeir til Ameríku ___ .

(11) a. Gísli, Eiríkur og Helgi keyptu gráa hryssu fyrir nokkrum árum.
        b. *Hryssu fyrir keyptu Gísli, Eiríkur og Helgi gráa ___ nokkrum árum.
        c. *Keyptu gráa Gísli, Eiríkur og Helgi ___ hryssu fyrir nokkrum árum.
        d. *Og Helgi keyptu Gísli, Eiríkur ___ gráa hryssu fyrir nokkrum árum.

(12) a. Þeir fluttust til Ameríku fyrir aldamót.
        b. *Fluttust til þeir ____ Ameríku fyrir aldamót.
        c. *Ameríkufyrir fluttust þeir til ____ aldamót.

(13) Ef hægt er að flytja bút úr setningu til í einu lagi er það merki þess
        að búturinn myndi sérstakan setningarlið.

(14)a. Þeir keyptu [þessar fjórar erlendu bækur] í Kolaportinu.
        b. [Þessar fjórar erlendu bækur] keyptu þeir ___ í Kolaportinu.
        c. Þeir skrifuðu ritdóma [um allar þessar bækur] í Skírni.
        d. [Um allar þessar bækur] skrifuðu þeir ritdóma ___ í Skírni.
        e. Við hittum [höfund bókanna] í boðinu.
        f. [Höfund bókanna] hittum við ___ í boðinu.
        g. Þeir höfðu gefið út [bækur eftir Guðrúnu frá Lundi].
        h. [Bækur eftir Guðrúnu frá Lundi] höfðu þeir gefið út ___ .
        i. Þau fundu ekki [húsið sem skáldið fæddist í].
        j. [Húsið sem skáldið fæddist í] fundu þau ekki ___.
        k. [Sömu prentvillurnar] koma fyrir [í öllum þessum bókum].
        l. [Í öllum þessum bókum] koma [sömu prentvillurnar] fyrir ___.
        m. [Lögin eftir Inga T.] tókust [mjög vel] til dæmis og eins lögin eftir Björgvin.
        n. [Mjög vel] tókust [lögin eftir Inga T.] ___ til dæmis og eins lögin eftir Björgvin.
        o. Mér fundust hins vegar þessi útlendu nútímalög [ákaflega leiðinleg].
        p. [Ákaflega leiðinleg] fundust mér hins vegar þessi útlendu nútímalög ___.

(15)a. Útvarpsstöðin spilaði oft þetta nýja lag eftir hljómsveitina.
        b. Útvarpsstöðin spilaði oft þetta nýja lag eftir hádegið.

(16)a. Þetta nýja lag eftir hljómsveitina spilaði útvarpsstöðin oft ___.
        b. *Þetta nýja lag eftir hádegið spilaði útvarpsstöðin oft ___.

(17)a. Útvarpsstöðin spilaði oft [þetta nýja lag [eftir hljómsveitina]].
        b. Útvarpsstöðin spilaði oft [þetta nýja lag] [eftir hádegið].

(18)a. ?*[Eftir hljómsveitina] spilaði útvarpsstöðin oft [þetta nýja lag ___].
        b. [Eftir hádegið] spilaði útvarpsstöðin oft [þetta nýja lag] ___ .

(19) Við hittum strákinn á bensínstöðinni þegar við fórum í bæinn.

(20)a. Við hittum [_NL strákinn [_FL á bensínstöðinni] ] þegar við fórum í bæinn.
        b. Við hittum [_NL strákinn] ] [_FL á bensínstöðinni] þegar við fórum í bæinn.

(21) Strákinn á bensínstöðinni hittum við ___ þegar við fórum í bæinn.
 

3.1.3 Meira um rök fyrir liðskiptingu

(22)a. Útvarpsstöðin spilaði oft þetta nýja lag eftir hljómsveitina.
        b. Útvarpsstöðin spilaði oft þetta nýja lag eftir hádegið.
        c. Hún sýndi litla stráknum stóra dúkkuhúsið sitt.
        d. Hún sýndi Stebba stóra litla dúkkuhúsið sitt.

(23)    a. Ef unnt er að flytja setningarbút til í einu lagi
              þá hlýtur þar að vera um að ræða sérstakan setningarlið.
        b. Ef tiltekin orðaruna í setningu myndar ekki sérstakan setningarlið
            þá er ekki hægt að flytja hana til í einu lagi.

(24)a. Þau lásu um [dauðan(kk.et.þf.) hest(kk.et.þf.)]
        b. Þau lásu um [tvo(kk.ft.þf.) dauða(kk.ft.þf.) hesta(kk.ft.þf.)]
        c. Þau lásu um [þessa(kk.ft.þf.) tvo(kk.ft.þf.) dauðu(kk.ft.þf.) hesta(kk.ft.þf.)]
        d. Þau lásu um [alla(kk.ft.þf.) þessa(kk.ft.þf.) fjóra(kk.ft.þf.)
            dauðu(kk.ft.þf.) hesta(kk.ft.þf.)]

(25)a. Þau sögðu frá [frægri(kvk.et.þgf.) konu(kvk.et.þgf.)]
        b. Þau sögðu frá [einni(kvk.et.þgf.) frægri(kvk.et.þgf.) konu(kvk.et.þgf.)]
        c. Þau sögðu frá [þessari(kvk.et.þgf.) einu(kvk.et.þgf.) frægu(kvk.et.þgf.) konu(kvk.et.þgf.)]

(26) Hún sýndi Stebba(kk.et.þgf.) stóra(kk.et.þgf.) lítið(hk.et.þf.) dúkkuhús(hk.et.þf.).

(27)a. Stelpan hefur [hitt strákinn(þf.)]
        b. Stelpan hefur [strítt stráknum(þgf.)]
        c. Stelpan hefur [saknað stráksins(ef.)]

(28)a. [Sonur bakarans(ef.)] hitti [dóttur bóndans(ef.)]
        b. Hann fór [frá Hafnarfirði(þgf.)] [til Keflavíkur(ef.)] [um daginn(þf.)]

(29)a. Maístjarnan vakti mikla athygli á tónleikunum.
        b. Maístjarnan og [þetta nýja lag eftir hljómsveitina] vöktu mikla athygli á tónleikunum.
        c. *Maístjarnan og [þetta nýja lag eftir hádegið] vöktu mikla athygli á tónleikunum.

(30)a. Merkingarlegar vísbendingar.
        b. Tilfærslur liða (aðeins má færa liði).
        c. Sambeygingu (sambeyging er algeng innan nafnliða).
        d. Fallstjórn (orð sem stýrir falli á öðru tilheyrir gjarna sama lið og það).
        e. Samtenging með og (unnt er að tengja liði sem eru sama eðlis
            og hafa sama hlutverk innan setninga).
 
 

3.2 Setningarleg einkenni orða og gerð setningarliða

3.2.0 Inngangur

(31) [_FL forsetning [_NL sérstætt fornafn eða nafnorð með ákvæðisorðum ]]
 

(32)                 FL
                    2
                fs             NL
 

(33) FL     ->    fs     NL
 
 

3.2.1 Nafnliðir

(34)a. Nafnorð geta verið höfuð (aðalorð) nafnliðar.
    b. Í nafnliðum fara nafnorð á eftir ákvæðisorðum af ýmsu tagi
        (t.d. lýsingarorðum, töluorðum, ábendingarfornöfnum).
    c. Í nafnliðum geta nafnorð tekið með sér forsetningarliði eða heilar setningar
        (t.d. tilvísunarsetningar, skýringarsetningar, spurnarsetningar eða nafnháttarsambönd)
        til frekari afmörkunar og fara þá á undan þeim.
    d. Í sjálfgefinni orðaröð fara nafnorð á undan eignarfallseinkunnum
        og eignarfornöfnum sem eiga við þau.

(35) [undanfarandi ákvæði af ýmsu tagi -- höfuð -- eftirfarandi ákvæði af ýmsu tagi]

(36)a. lýsingarorð, eitt eða fleiri: hvítur snjór, gamalt íslenskt lag
        b. töluorð: þrjár bækur; þrjú íslensk lög
        c. ábendingarfornafn: þessi bók; þetta íslenska lag; þessi þrjú íslensku lög
        d. óákveðið fornafn: allir Íslendingar; öll íslensk lög; öll þessi þrjú íslensku lög

(37)a.  [mynd, sjá kaflann í pdf-formi]

        b.     [mynd, sjá kaflann í pdf-formi]
 

(38)a. Hann sýndi mér [_NL bók ]
        b. Hann sýndi mér [_NL skemmtilega bók].
        c. Hann sýndi mér [_NL [ákaflega skemmtilega] bók]
        d. Hann sýndi mér [_NL tvær [alveg ofboðslega skemmtilegar] bækur ]

(39) a. eignarfallseinkunn:                   söngkona hljómsveitarinnar
    b. eignarfornafn:                             stóllinn þinn
    c forsetningarliður:                         strákurinn á bensínstöðinni
    d. tilvísunarsetning:                         söngkonan sem syngur með hljómsveitinni

(39) a. Þeir hittu [þessar þrjár ofsalega skemmtilegu söngkonur sem syngja í Sjallanum]
            þegar þeir skruppu norður.
        b. [Þessar þrjár ofsalega skemmtilegu söngkonur sem syngja í Sjallanum]
            hittu þeir ___ þegar þeir skruppu norður.

(40)             NL
                    2
                ÁL             N'
                                2
                            no             FyL

(41)a. hlutaeignarfall: nokkrir mannanna; sá ykkar; þrjár okkar
        b. forsetningarliður: nokkrir af mönnunum; þessi með hattinn
        c. tilvísunarsetning: hann [sem var áður afglapinn á torgum]
 

05.41.11 Íslensk setningafræði                Haust 2001

Mánudagur 8.10.

Viðfangsefni: Úrlausnum skilað.
                        Meira um formgerð setningarliða og orðaröð.
Lesefni:         Síðari hluti 3. kafla í Setningafræðihandbók.
Verkefni:       Nemendur skila úrlausn fimmta heimaverkefnis.
                      Sjötta heimaverkefni afhent.
 

1. Aðeins meira um nafnliði

(3-41)             NL
                    2
        ÁkvL                 N'
6            2
                            no         FyllL
                                        6
mjög falleg     mynd             af fjalli
 

(3-42)a.     NL             b. NL                         c. NL
                2             2
        ÁkvL         no         no         FyllL                 no
6                            6
mjög falleg     mynd     mynd     af fjalli                 mynd
 

(3-43) Persónufornöfn:
a. taka tilvísunarsetningar:         Við [sem aldrei gerum neitt af okkur] erum hissa.
                                                Þú [sem stýrir stjarna her] ættir að líta til mín.
                                                Hann [sem var áður afglapi] er orðinn skáld.

b. taka forsetningarliði:             Við [í leynilögreglunni] erum seigir.
                                                Þið [í vestunum] eruð saman í liði.
                                                Hún [með hattinn] hefur ekki komið hér fyrr.

c. það tekur tilvísunarsetningar: Þetta er það [sem þú þarft að gera].
d. það tekur skýringarsetningar: Þau töluðu um það [að þú mættir sjaldan].
e. það tekur nafnháttarsambönd: Nafnorðið getur merkt það [að hnoða].
f. það tekur spurnarsetningar: Þau spurðu um það [hvort þú yrðir með].

(3-44) Spurnarfornöfn:
a. taka hlutaeignarfall:                                 Ég veit ekki hvor stelpnanna gerði þetta.
b. taka forsetningarlið í hlutamerkingu:         Ég veit ekki hver af stelpunum er líklegust.

(3-45) Ábendingarfornöfn:
a. taka hlutaeignarfall:                                 Sá ykkar sem syndlaus er á að kasta fyrst.
b. taka forsetningarliði:                                 Þessi [með hattinn] er fyndnastur.
c. taka tilvísunarsetningar:                             Sá [sem er syndlaus] á að kasta fyrst.

(3-46) Óákveðin fornöfn:
a. taka hlutaeignarfall:                                 Nokkrir mannanna voru orðnir þreyttir.
b. taka forsetningarlið í hlutamerkingu:         Sumar [af stelpunum] voru alveg óþreyttar.

(3-47) Töluorð:
a. taka hlutaeignarfall:                                 Ég hitti þrjá þeirra í Fríhöfninni.
b. taka forsetningarlið í hlutamerkingu:         Kennarinn bað fjóra af nemendunum að bíða.

(3-48) Þarna er þín bók en ég finn ekki mína.

(3-49)         NL
                2
        ÁkvL                 no
6
mína                             ___
 

(3-50)         NL
                2
        (ÁkvL)         N'
                        2
                    N             (FyllL)
 

(3-51)                 NL
                        3
               LL                        N'
           2                    2
        AL             lo             no            FL
                                                        2
        ao                                          fs.         NL
                                                                    no
        mjög     falleg             mynd     af         fjalli
 

2. Aðrir setningarliðir
(númer skv. kaflanúmerum í handbókarhandriti)

3.2.2 Lýsingarorðsliðir

(3-52)a. lýsingarorðið tekur með sér atviksorð:         Bókin er [ofsalega skemmtileg]
    b. lýsingarorðið tekur með sér stærri atvikslið:     Bókin er [[alveg ofsalega] skemmtileg].

(3-53)     ?[Ofsalega skemmtileg] er bókin ___.

(3-54)a Hún hefur víst aldrei verið [ofsalega skemmtileg].
        b. [Ofsalega skemmtileg] hefur hún víst aldrei verið ___.
 

Ítarefni um önnur mál:
(i) a. Þetta eru [ [ofsalega fallegar] myndir].
b. Ofsalega eru þetta [ [___ fallegar] myndir]!

(ii) a. Dette er [ [meget smukke] billeder].
b. *Meget er dette [ ___ smukke] billeder]!

(iii) a. These are [[extremely beautiful] pictures].
b. *Extremely these are/are these [[___ beautiful] pictures]!

(iv) a. Diese sind [[unglaublich schöne] Bilder].
b. *Unglaublich sind diese [[___ schöne] Bilder]!

(v) a. [Hvað marga hesta] átt þú ___ ?
b. Hvað átt þú [___ marga hesta]?

(vi) a. [Hvor mange heste] har du ___?
b. *Hvor har du [___ mange heste]?

(vii) a. [How many horses] do you have ___?
b. *How do you have [___ many horses]?

(viii)a. [Wie viele Pferde] hast du ___?
b. *Wie hast du [___ viele Pferde]?
 
 

(3-55)a. Ég keypti [ þrjár fallegar myndir].
            b. Hún á [ þessa fallegu mynd ]

(3-56) Hún á [þessa mynd].

(3-57) Hún á [þessa [fallegu mynd]].

(3-58)a. Hún á [hina fallegu mynd].
            b. *Hún á [hina mynd].

(3-59)a. Hún á [[ofsalega fínan] bíl].
            b. *Hún á [ofsalega bíl].

(3-60) Þetta sást vel á [[hinni [ofsalega sérkennilegu]] mynd [sem Kjarval málaði]]

(3-61)a. sum lýsingarorð taka forsetningarliði:                 Högni er hræddur [við ketti].
            b. sum lýsingarorð taka nafnliði í aukafalli
                    (oftast í þágufalli eða eignarfalli):                 Ólafur er líkur [litla bróður sínum].
                                                                                     Bókin var leiðinleg aflestrar.
            c. sum lýsingarorð taka nafnháttarsambönd:         Helgi er góður [að þýða].
            d. sum lýsingarorð taka með sér "götótt" nafnháttar-
                    sambönd (gatið er yfirleitt á eftir forsetningu):
                                                                            Þessi tónlist er þægileg [að hlusta á ___]

(3-62)  a. *Þetta er [[mjög hræddur við ketti] maður].
            b. *Ég hef aldrei séð [svona líka pabba sínum] stelpu].
            c. *Mér finnst þetta [[leiðinleg aflestrar] bók].

(3-63)a. Jón er [góður maður].
            b. Apinn er [líkur manni].

(3-64)a.     NL                     b.         LL
                2                            2
             LL         no                         lo             NL
            lo                                                         no
            góður     maður                   líkur         manni
 

(3-65)             LL
                    2
            (ÁkvL)         L'
                            2
                        lo             (FyllL)
 

(3-66)         LL
                3
            AL                     L'
    6            3
                                    lo                 FL
                                                        2
                                                        fs         NL
                                                                    no
alveg ofsalega             hræddur         við         ketti
 

3.2.3 Forsetningarliðir

(3-67) a. Þeir hittu [í mark]
            b. Þeir hittu [beint í mark]
            c. Þeir hittu [[býsna beint] í mark]

(3-68) a. Húsið stóð [á brúninni]
            b. Húsið stóð [fremst á brúninni]
            c. Húsið stóð [[alveg fremst] á brúninni]

(3-69) a. [Á brúninni] stóð húsið.
            b. [Fremst á brúninni] stóð húsið.
            c. [[Alveg fremst] á brúninni] stóð húsið.

(3-70) a.         FL                     b.                     FL
                3                                2
            AL                 F'                         fs                 NL
        2            2
    ÁkvL         ao     fs.         NL                                 no
5                               no
alveg             fremst á             brúninni
 

(3-71) a. Ég hef aldrei farið [_FL með Jóni].
            b. [_FL Með Jóni] hef ég aldrei farið ___.
            c. Jóni hef ég aldrei farið [_FL með ___].

(3-72) a. Þeir ýttu bátnum frá.
            b. Farðu frá!
            c. Ég er alveg frá.            [kannski þetta sé lýsingarorð hér!]
            d. Þau hlupu til og frá.

(3-73)         FL
                2
            fs.             NL
            með         ___
 

(3-74)     a.         FL                     b.     AL
                    2
                   fs.         NL                         ao.
                frá         ___                          frá
 

(3-75) a. Þau bjuggust [_FL við [að þetta gengi ekki lengur] ]
            b. Þeir rifust [_FL um [hvor væri betri hagyrðingur ]]
            c. Ég hlakka [_FL til [ að fara á ballið ]]

(3-76) a. Þau bjuggust [_FL við [ því [að þetta gengi ekki lengur ] ] ]
           b. Þeir rifust [_FL um [ það [ hvor væri betri hagyrðingur ] ] ]
            c. Ég hlakka [_FL til [ þess [ að fara á ballið ]]]

(3-77) a. *Hún sagði mér [_FL frá [að hún væri hætt ]]
            b. Hún sagði mér [_FL frá [ því [ að hún væri hætt ]]]

(3-78) a.         FL                                 b.         FL
                    2                                        2
             fs.                 S                                   fs.             NL
                            6                                    2
                                                                             fn.             S
                                                                                        6
           við     að þetta gengi ekki lengur         frá     því     að hún væri hætt
 

3.2.4 Atviksliðir

(3-79) a. Hún söng [_AL vel]
            b. Hún söng [_AL æðislega vel]
            c. Hún söng [_AL [_AL alveg æðislega] vel ]

(3-80) a. Eru til atviksorð sem stýra falli?
            b. Eru til forsetningar sem stýra ekki falli?

(3-81) a. Hún stóð nærri honum.
            b. Björn stóð nær Kára en hinir.

(3-82)                 AL
                        3
                    AL                     A'
             2                        2
        AL             ao                 ao.             NL
                                                                fn.
    alveg             óskaplega     nærri           henni
 

3.2.5. Sagnliðir

(3-83) a.     SL                             b.             SL
                2
            so.             NL                                 so.
 

(3-84) a. Jón talaði [um veðrið] forsetningarliður sem fylliliður
            b. Jón er [mjög skemmtilegur] lýsingarorðsliður sem fylliliður
            c. Jón segir [að veðrið verði gott] aukasetning sem fylliliður
            d. Jón reyndi [ að skrifa lokaritgerð í lögfræði] nafnháttarsamband sem fylliliður

(3-85) a. Hvers konar liðir gætu verið ákvæðisliðir inni í sagnliðum?
            b. Hvernig tengjast svokallaðar hjálparsagnir við sagnliðinn?
            c. Hvað á að gera við sagnir sem taka með sér tvö andlög eða andlög og forsetningarlið?

05.41.11 Íslensk setningafræði Haust 2001

Mánudagur 22. október

Viðfangsefni:     Enn meira um formgerð setningarliða og orðaröð.
Lesefni:             Meira úr 3. kafla í Setningafræðihandbók.
Verkefni:           Nemendur skila úrlausn sjötta heimaverkefnis.
                            Sjöunda heimaverkefni afhent.
 

[Það sem hér fer á eftir er allt tekið beint úr 3. kafla Setningafræðihandbókar.]
 

3.2.5. Sagnliðir
 

3.2.5.0 Inngangsorð

(3-83) a.         SL                     b. SL
                   2
                so.             NL             so.
 

(3-84) a. Jón talaði [um veðrið] forsetningarliður sem fylliliður
            b. Jón er [mjög skemmtilegur] lýsingarorðsliður sem fylliliður
            c. Jón segir [að veðrið verði gott] aukasetning sem fylliliður
            d. Jón reyndi [ að skrifa lokaritgerð í lögfræði] nafnháttarsamband sem fylliliður

(3-85) a. Hvers konar liðir gætu verið ákvæðisliðir inni í sagnliðum?
            b. Hvað á að gera við sagnir sem taka með sér tvö andlög eða andlag og forsetningarlið?
            c. Hvernig tengjast svokallaðar hjálparsagnir við sagnliðinn?
 

3.2.5.1 Frumlag sem ákvæðisliður í sagnlið

(3-86) a. Ég mun ekki hafa lesið þessa bók fyrir prófið.
            b. Ég hef ekki lesið þessa bók fyrir prófið.
            c. Ég las ekki þessa bók fyrir prófið.

(3-87) a. Í nótt mun líklega hafa rignt mikið í Öræfum.
            b. Í nótt hefur líklega rignt mikið í Öræfum.
            c. Í nótt rigndi líklega mikið í Öræfum.

(3-88) a. Það mun líklega hafa rignt mikið í Öræfum í nótt.
            b. Það hefur líklega rignt mikið í Öræfum í nótt.
            c. Það rigndi líklega mikið í Öræfum í nótt.

(3-89) a. Ljósið slokknaði.
            b. Ljósið hefur slokknað.
            c. Ljósið mun hafa slokknað.

(3-90) a. *Grasið slokknaði.
            b. *Grasið hefur slokknað.
            c. *Grasið mun hafa slokknað.

(3-91) a. Frumlag setningar er í merkingarlegum venslum við aðalsögnina en ekki hjálparsagnirnar.
            b. Frumlag stendur stundum næst aðalsögn en stundum fara hjálparsagnir
                    eða atviksorð á milli.

(3-92) a. Það hafa líklega einhverjir stúdentar stolið smjörinu í gærkvöldi.
            b. Í gærkvöldi hafa líklega einhverjir stúdentar stolið smjörinu.
 

(3-93) SL
        2
    NL         S'
                2
     no     so             NL
                                no
    ég     las                 bókina
 

(3-94) a. SL                         b. SL                                 c. SL
                2                     2
            so             NL             NL         so                         so
                            no             no
            rigndi     ormum         ég             svaf                     hvessti
 

(3-95) a. [_S Að ráðherrann hafði ekki rakað sig] vakti athygli þingmanna.
            b. [_Nh Að mæta reglulega í líkamsrækt] styrkir bein og vöðva.

(3-96) [_FL Á annan tug nemenda] féll á prófinu.
 

(3-97)     a. SL                                     b. SL                                 c. SL
                    2                                 2                            2
                S                 so                     Nh                 so                 FL             so
        5                                 5                            5
        Að ráðherrann ... vakti             Að mæta ...     styrkir     Á annan tug ...     féll
 

3.2.5.2 Andlag og aðrir fylliliðir

(3-98) a. Sagnir skiptast í áhrifssagnir (= sagnir sem taka með sér andlag)
                og áhrifslausar sagnir (= sagnir sem ekki taka með sér andlag).
        b. Sumar áhrifslausar sagnir taka með sér forsetningarliði
                sem eru nátengdir þeim merkingarlega.
        c. Sumar áhrifssagnir taka með sér svokallaðar agnir sem ekki hafa áhrif á fallstjórn þeirra.
        d. Sumar áhrifslausar sagnir taka með sér sagnfyllingu
                sem er annaðhvort lýsingarorð eða nafnorð (nafnliður).
        e. Áhrifssagnir skiptast í sagnir sem taka með sér eitt andlag og sagnir sem taka tvö andlög.
        f. Sumar sagnir geta tekið með sér heilar setningar (með sögn í persónuhætti) sem andlag.
        g. Sumar sagnir geta tekið með sér nafnháttarsambönd sem andlag.
 

(3-99)         a.     SL                         b. SL                                 c. SL
                    2                         2                                2
            so                 FL                 so             LL                     so                 S
                            6                                                                 6
                                                                        lo
            talaði         um málfræði     er                 skemmtileg     segir         að M. ...
 

(3-100) a. Þeir töluðu um öll þessi merku kvæði eftir Huldu í fyrra.
             b. Um öll þessi merku kvæði eftir Huldu töluðu þeir í fyrra.

(3-101) a. Þeir lásu upp öll þessi merku kvæði eftir Huldu í fyrra.
             b. *Upp öll þessi merku kvæði eftir Huldu lásu þeir í fyrra.

(3-102) a. *Lásu upp þeir öll þessi merku kvæði eftir Huldu í fyrra?
             b. Lásu þeir upp öll þessi merku kvæði eftir Huldu í fyrra?
 

(3-103)             a. SL                             b. SL
                            2                         2
                    so                 NL             so                 NL
                                        no                                     no
                    hitti              lækni             var                 læknir

(3-104) a. Hún hefur gefið honum bók.
             b. Hún hefur lagt bókina á borðið.

(3-105) a. Hún hefur lesið bókina í rúminu.
             b. Hún hefur lesið bókina eftir Guðberg.

(3-106) a. Hún hefur lesið bókina.
             b. Bókina eftir Guðberg hefur hún lesið.

(3-107) a. *Hún hefur lagt bókina.
             b. *Bókina á borðið hefur hún lagt.

(3-108) a. SL                                                 b. SL
            9                                     9
        so         NL     NL                         so         NL         FL
                                                                                        6
                    fn         no                                       no
        gefið     honum bókina                 lagt         bókina     á borðið
 

3.2.5.3 Hjálparsagnir

(3-109)     a. SL                                     b. SL                             c. SL
                    2                                 2                        2
                so             SL                         so         SL                 so                 SL
                                2                                                                     2
                            so             NL                        so                                  so             SL
                                            no                                                                                 so
            mun         lesa           bókina     hefur     sofnað             mun         hafa             sofnað

(3-110) a. Hjálparsagnir taka sagnlið sem sem fyllilið.
              b. Hjálparsagnir hafa engin merkingarleg vensl við frumlag sitt
                    og því er enginn ákvæðisliður í sagnlið þeirra.
 

3.2.5.4 Umsögn, hjálparsögn, aðalsögn og rökliðir

(3-111) a. Þær syngja.
             b. Þær munu syngja.
             c. Þær munu hafa sungið.

(3-112)     Umsögn er sögn í persónuhætti.
                Samsett umsögn er sögn í persónuhætti ásamt einni eða fleiri sögnum
                        í fallhætti. Þessar sagnir mynda allar eina heild.

(3-114)     Í hverri setningu er ein umsögn (e. predicate).
                    Venjulega er það aðalsögn setningarinnar sem er hin merkingarlega umsögn.
                    Hjálparsagnir og aðalsögn mynda þá samsetta umsögn.

(3-115) a. Ísinn bráðnaði.
             b. Marta hljóp.
             c. Móðirin kyssti barnið.
             d. Mér leiðast grískir harmleikir.
             e. Hún gaf honum bók.
              f. Hún lagði bókina á borðið.

(3-116) a. Ísinn hefur bráðnað.
              b. Marta mun hlaupa.
               c. Móðirin mun hafa verið að kyssa barnið.
                d. Mér hafa leiðst grískir harmleikir.
                e. Hún hefur gefið honum bók.
                f. Hún mun hafa lagt bókina á borðið.

(3-117) a. Það hvessti.
             b. Það rigndi.

(3-118) $Hver/Hvað hvessti/rigndi?

(3-119) a. Rigndi áðan? (sbr. *Rigndi það áðan?)
             b. Í gær hvessti. (sbr. *Í gær hvessti það.)

(3-120) a. Ég tel að Jón borði hákarl.
             b. Ég tel Jón borða hákarl.

(3-121) a. Haraldur er skemmtilegur.
             b. María er lík Haraldi.
 

3.2.6 Samantekt um setningarleg einkenni orða og gerð setningarliða

(3-122) a. Setningar skiptast í setningarliði.
             b. Setningarliðir geta verið býsna margvíslegir að gerð.
                    Þó er eitt aðalorð eða höfuð í þeim öllum og því getur síðan fylgt ákvæðisliður
                    eða fylliliður. Þessir ákvæðisliðir og fylliliðir geta verið misflóknir að gerð
                    en yfirleitt fylgir ekki meira en einn ákvæðisliður og einn fylliliður hverju höfði.
                    Þess vegna má lýsa gerð flestra setningarliða með tvígreiningaraðferð.
             c. Setningarleg (og merkingarleg) einkenni orða ráða því í hvers konar setningarliðum
                   þau geta staðið, t.d. hvort þau geta tekið með sér ákvæðisliði og fylliliði
                     og þá hvers konar.
              d. Setningarliðir sem hafa sama form og svipaða stöðu geta gegnt
                    ólíkum merkingarhlutverkum (sbr. líka nánari umræðu í 6. kafla).
               e. Setningarliðir sem hafa svipaða stöðu geta haft ólík málfræðihlutverk
                    (sbr. líka nánari umræðu í 5. kafla).
 
 

3.3 Meira um sameiginleg einkenni setningarliða, liðgerðarreglur og liðgerð

3.3.1 Um liðgerðarreglur og liðgerð

(3-123) a.     NL            ->    (LL) no (FL)
             b.     LL             ->    (AL) lo (NL)
             c.     FL             ->    (AL) fs NL
             d.     AL             ->    (AL) ao (NL)
              e.     SL             ->    (NL) so (NL) (NL)/(FL)

(3-124) a. Nafnliður er gerður úr nafnorði og á undan því getur staðið lýsingarorðsliður
                    og á eftir því verið forsetningarliður.
              b. Lýsingarorðsliður er gerður úr lýsingarorði. Á undan því gegur farið atviksliður.
             c. Í forsetningarliðum er jafnan forsetning og nafnliður.
                    Auk þess getur atviksliður farið á undan forsetningunni.
            d. Í atviksliðum er jafnan atviksorð, en á undan því getur farið annar atviksliður.
            e. Í sagnliðum er jafnan sögn. Á undan henni getur farið nafnliður
                    og henni getur fylgt nafnliður eða forsetningarliður.

(3-125)     a. NL    ->     so (FL)
                b.     SL ->      fs (LL)
                c.     FL ->      no (SL)

(3-126) a     X'          =       X     ZL
             b     XL         =      YL X'
 

(3-127)             XL
                        2
                    YL             X'
                                    2
                                X             ZL

(3-128) a. sagnorð, grunnorð sagnliðar = S (áður so)
             b. nafnorð og fornafn, grunnorð nafnliðar = N (áður no og fn)
             c. lýsingarorð, grunnorð lýsingarorðsliðar = L (áður lo)
             d. forsetning, grunnorð forseningarliðar = F (áður fs)
             e. atviksorð, grunnorð forsetningarliðar = A (áður ao)
 

(3-129)                 SL
                            2
                        NL             S'
                                        2
                        N             S         NL
                                                    2
                                                LL             N'
                                                                2
                                                 L          N             FL
                                                                            2
                                                                         F             NL
                                                                                         N
 

3.3.2 Lesliðir og formliðir

(3-130) Jón hefur sagt [_TL að smjörið hverfi ]

(3-131)         SL
                    2
                so             TL
                                    2
                                 T
                sagt           að ...
 

(3-132)             SL
                        2
                    so                 TL
                                        2
                                    T                 SL
                                                          2
                                                    NL             so
                                                    no
                sagt             að             smjörið         hverfi

(3-133) Jón hefur sagt [að smjörið muni hafa horfið]

(3-134)     SL
                2
            so             TL
                            2
                        T                 SL
                                        2
                                    NL             S'
                                                    2
                                no             so             SL
                                                                2
                                                            so             SL
                                                                                so
            sagt     að     smjörið     muni     hafa             horfið

(3-135)             SL
                    2
                so             TL
                                2
                        T                 BL
                                            2
                                    NL                 B'
                                                        2
                                    no             B             SL
                                                                    2
                                                                so             SL
                                                                                2
                                                                            NL             so
                                                                            no
            sagt     að     smjörið     hafi         ___         ___             horfið
 

3.3.3 Niðurstaða

(3-136) a. Hefðbundnar liðgerðarreglur eru of óheftar. Þær gera ekki grein fyrir
                    þeim almennu lögmálum sem virðast gilda um gerð liða, a.m.k. flestra hverra.
            b. Ein leiðin til að lýsa þessum almennu lögmálum er að segja sem svo
                    að allir liðir séu byggðir utan um höfuð (séu endocentric),
                    séu varpanir (projections) af höfði sínu. X-liða-kerfið (gráðukerfið)
                    er tilraun til að formbinda þetta. Í þeirri gerð þess sem hefur notið mestrar hylli
                er gert ráð fyrir því að gráðurnar geti mest verið þrjár og hver grunnliður eða höfuð
                geti átt sér fyllilið (e. complement) og ákvarðara (e. specifier).
            c. Skipta má setningarliðum í lesliði og formliði. Höfuð lesliða eru yfirleitt orð
                sem hafa skýra orðmerkingu (lesmerkingu) en höfuð formliða eru orð
                sem hafa fyrst og fremst málfræðilegt hlutverk fremur en merkingu.
                Jafnvel má gera ráð fyrir að sumir formliðir hafi höfuð sem ekki er endilega
                fyllt af tilteknu orði í grunnformi setningarinnar heldur geti tekið við orðum (höfðum)
                sem má "flytja" þangað.
 

3.4 Nánar um gerð nafnliða

3.4.1 Forsvið nafnliðarins

(3-137) [  Öll     þessi     fjögur     fróðlegu   erindi ] koma út í bók.
                ófn     áfn         to         lo             no

(3-138)         ÓfnL
                        2
                ófn             ÁfnL
                                    2
                            áfn                 ToL
                                                2
                                            to                 LL
                                                            2
                                                        lo             NL
                                                                        no
            öll         þessi         fjögur fróðlegu     erindi

(3-139)                                                              NL
                                                            3
                                                        LL                     no
                                                2
                                        ToL                   lo
                                    2
                            ÁfnL                 to
                        2
                ÓfnL             áfn
                ófn
                öll                  þessi     fjögur     fróðlegu     erindi
 

(3-140) a. Fjögur ákaflega fróðleg erindi ...
             b. Öll þessi ákaflega fróðlegu erindi ...
 

(3-141)                 a. NL                                                             b.             NL
                            3                                                        3
                            ToL                         no                                 ÁfnL                             no
                    2                                                             2
                to             LL                                                 ÓfnL             Áfn'
                                2                                                             2
                            AL             lo                                     ófn      áfn                 LL
                                                                                                                    2
                            ao                                                                             AL                 lo
                                                                                                            ao
            fjögur   ákaflega     fróðleg erindi             öll         þessi ákaflega         fróðlegu     erindi

(3-142)     ÁL (DP)
                2
            Á (D)         ML (QP)
                            3
                        AL                     M'
                                                2
                        ao             M                 LL
                                                            2
                                                        AL             L'
                                                                        2
                                                        ao         lo             NL
                                                                                        no
            these exceedingly many     very     beautiful     women

(3-143)                             NL
                                3
                    GrL                             no
                  2
            gr                 LL
                                2
                            AL             lo
                            ao
            hin           geysilega     fagra     mynd
 

(3-144)                     GrL
                                3
                            gr                     LL
                                                3
                                            AL                     L'
                                                                    2
                                            ao             lo                     NL
                                                                                      no
                            hin         geysilega fagra                    mynd